Tak o Sewerynie księciu Światopełk-Czetwertyńskim powiedział niedawno pewien poseł naszej młodej neoendecji. Książę to postać niewątpliwie nietuzinkowa, której życiorysem można by obdzielić kilka osób. Właśnie ukazała się pierwsza biografia tego wybitnego polityka narodowej demokracji, wielokrotnego posła na Sejm i ziemianina, książka Agnieszki Gątarczyk pt. „Seweryn Książę Czetwertyński. Biografia” (Radzyń Podlaski 2007).
Praca jest pokłosiem dysertacji doktorskiej poświęconej Czetwertyńskiemu, obronionej przez autorkę na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie w 2006 roku i stanowi początek przywracania Polakom pamięci o postaci wyrugowanej z ojczystych dziejów za niesłuszne pochodzenie i niesłuszne poglądy i (wydawało się) skazanej na zapomnienie przez półwiecze władzy komunistów.
Seweryn Czetwertyński pochodził z arystokratycznego ruskiego rodu wywodzącego swoje korzenie od św. Włodzimierza, pierwszego jedynowładcy Rusi, o czym świadczyć miał drugi człon nazwiska Czetwertyńskich – „Światopełk”, który pojawił się w wieku XVII i nawiązywał do prawnuka św. Włodzimierza, Wielkiego Księcia Kijowskiego Świętopełka. Ojcem Seweryna był Włodzimierz Czetwertyński, który za działalność spiskową przeciwko Moskwie został skazany na katorgę w Usolu, po której otrzymał przydomek Księcia-Sybiraka. Matką Seweryna była Maria Wanda hr. Uruska. Seweryn Czetwertyński urodził się w Warszawie w 1873 roku, a dzieciństwo spędził w majątku rodzinnym w Milanowie w powiecie radzyńskim. W 1885 roku rozpoczął naukę w gimnazjum w Rydze, po ukończeniu którego w latach 1891-1897 studiował na Wydziale Agronomicznym Politechniki w Rydze, gdzie aktywnie uczestniczył w studenckiej korporacji Arkonia, a następnie ekonomię na Uniwersytecie w Bonn. Działalność publiczną rozpoczął około 1900 roku Był członkiem Komisji Hodowlanej Towarzystwa Rolniczego w Siedlcach (od 1908 roku jej prezesem), delegatem taksowym Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego na okręg siedlecki, prezesem założonego przez siebie Towarzystwa Rolniczego w Radzyniu, członkiem Komitetu Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, założycielem i skarbnikiem Kasy Pożyczkowo-Oszczędnościowej Rolników i Ogrodników w Warszawie, prezesem Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych (1908-1918), prezesem Komitetu Pomocy Biednym (1906), prezesem Wydziału Wyszukiwania Pracy przy Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności, prezesem Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów (1906-1916; od 1927 r. prezesem honorowym). W 1907 roku znalazł się wśród założycieli Towarzystwa Popierania Przemysłu Ludowego w Królestwie Polskim, którego działalność miała koncentrować się na zakładaniu rzemieślniczych szkół ludowych i upowszechnianiu przemysłu ludowego. W latach 1907-1917 pełnił funkcję prezesa Centralnego Towarzystwa Rolniczego, pierwszej w Królestwie Polskim instytucji obejmującej swoim działaniem cały kraj, której celem stało się podnoszenie kultury rolnej u większej i drobnej własności oraz zakładanie szkół rolniczych i podnoszenie poziomu oświaty na wsi.
Od roku 1905 był członkiem Ligi Narodowej. W tym samym roku został współzałożycielem surogatu endecji, jakim była Spójnia Narodowa i z jej ramienia w 1906 roku wybrany został na posła do I Dumy Państwowej. Po rychłym rozwiązaniu Dumy przez cara Czetwertyński skupił się na działalności społecznej i gospodarczej, sprawy polityczne ograniczając do przeciwdziałania projektowi wydzielenia Chełmszczyzny z Królestwa Polskiego i przyłączenia jej do Rosji.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej objął funkcję prezesa Centralnego Komitetu Obywatelskiego powołanego w Warszawie z inicjatywy CTR, którego celem stała się pomoc ofiarom wojny. Jako członek CKO wszedł do Rady Zjazdów Polskich Organizacji, której zadaniem było umożliwienie stałego porozumiewania się polskich organizacji w Rosji oraz do Narady Specjalnej, organu powołanego przez rząd rosyjski przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, której zadaniem było rozdawnictwo funduszy państwowych, czuwanie nad rozmieszczeniem uciekinierów i wszelka opieka nad nimi.
Seweryn Czetwertyński pełnił również wiceprezesem Komitetu Narodowego Polskiego, który po zajęciu Warszawy przez Niemców został przeniesiony do Petersburga i uznany przez cara Mikołaja II za prawowite przedstawicielstwo Królestwa Polskiego. W lipcu 1917 roku z inicjatywy KNP powstała Rada Polska Zjednoczenia Międzypartyjnego (wszedł do jej Prezydium), która miała reprezentować polskie interesy wobec rządu rosyjskiego i dążyć do odzyskania niepodległości.
W 1917 roku został członkiem Komisji Likwidacyjnej, której zadaniem była likwidacja spraw polskich w Rosji. W roku 1918 Czetwertyński został aresztowany przez bolszewików i osadzony w więzieniu w Homlu. Po uwolnieniu z więzienia powrócił do Polski.
W odrodzonej Polsce zajął się działalnością parlamentarną piastując w latach 1919-1935 funkcję posła z ramienia Związku Ludowo-Narodowego i Stronnictwa Narodowego. Kandydował z okręgu wyborczego w Białej Podlaskiej i wybierany był głosami ludności wiejskiej!. W Sejmie I kadencji był członkiem Sądu Honorowego i referentem budżetu Ministerstwa Spraw Wojskowych, w II – wicemarszałkiem Sejmu od 28 marca 1928, przewodniczącym specjalnej komisji do zbadania zajść w Sejmie (październik 1929 – luty 1930), w III – wicemarszałkiem do 28 października 1931. Pracował w komisjach: od 1919 roku – prawniczej, skarbowo-budżetowej, wojskowej; od 1922 roku – skarbowo-budżetowej, skarbowej, spraw zagranicznych, wojskowej; od 1928 – budżetowej, wojskowej. W Sejmie zajmowały go głównie sprawy gospodarcze. Za popieranie projektu parcelacji majątków ziemskich w drodze reformy rolnej został 15 września 1919 wykluczony ze Związku Ziemian. Z jego inicjatywy Sejm uchwalił ustawę przywracającą unitom majątki utracone w czasie prześladowań religijnych w latach 1877-1878.
Seweryn Czetwertyński mocno angażował się również w działalność lokalną. Na przełomie 1926 i 1927 roku zorganizował gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Finansował działalność Narodowej Spółki Wydawniczej, która publikowała książki, broszury i prasę o tematyce narodowej. Jego majątek w Suchowoli w powiecie radzyńskim stał się centrum organizacyjnym ruchu narodowego – powstawały tam prężne koła Stronnictwa Narodowego i placówki Obozu Wielkiej Polski. Od 1936 r. Czetwertyński pełnił funkcję prezesa Zarządu SN w powiecie radzyńskim.
Suchowola w tym czasie stała się znana ze stadniny koni (założonej na początku lat 30.) i produkcji wysokiej jakości wódek gatunkowych. Czetwertyński ufundował tu kościół oraz pomógł finansowo przy budowie szkoły powszechnej oddanej.
Po wybuchu drugiej wojny światowej za wspieranie ruchu oporu został aresztowany w marcu 1941 roku i wyrokiem sądu doraźnego SS skazany na śmierć. Dzięki zabiegom rodziny wyrok zamieniono na obóz koncentracyjny. W czasie wojny przebywał w więzieniu na Zamku w Lublinie i w obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu i Buchenwaldzie. Zmarł 19 czerwca 1945 roku w polskim szpitalu w Edynburgu w Szkocji.
Książka Agnieszki Gątarczyk przybliża postać Księcia kompleksowo, wychodząc od korzeni rodu, poprzez młodość Czetwertyńskiego, aż po jego rozliczne przejawy działalności, które dzieli na poszczególne okresy: zabory, pierwsza wojna światowa, działalność parlamentarna, aktywność lokalna i losy podczas drugiej wojny światowej. Wykorzystując dostępne źródła archiwalne oraz liczne relacje rodziny i osób znających Księcia rysuje jego pełny portret, który prezentuje nam Seweryna Czetwertyńskiego jako postać wyrazistą, jednoznaczną, wręcz pomnikową. Nie był typem ideologa, raczej sprawnego organizatora i realizatora programu politycznego polskiego ruchu narodowego zarówno na szczytach władzy (Sejm), jak i w strukturach terenowych. Przy czym cechowała go również umiejętność porywania za sobą tłumów dzięki zdolnościom oratorskim, które wykorzystywał uczestnicząc w licznych wiecach urządzanych przez cały okres międzywojenny na Podlasiu.
Wyznacznikiem działań Czetwertyńskiego były: prawda i miłość bliźniego. Od siebie i innych działaczy politycznych oczekiwał uczciwości i odpowiedzialności za własne czyny, co plasowało go w kręgach narodowców wyznających zasady idealizmu politycznego. Miał jasno sprecyzowany pogląd na demokrację, której nie był przeciwny, o ile nie prowadziła do nieustannej wojny politycznej i chaosu. Był zwolennikiem przewagi władzy wykonawczej nad ustawodawczą i silnej prezydentury. Jeśli chodzi o parlamentaryzm, uważał, że w Sejmie powinni zasiadać przedstawiciele wszystkich warstw społecznych narodu, ale pod warunkiem wcześniejszego odebrania odpowiedniego wykształcenia. Oznaczało to wyraźne odcinanie się od ślepego egalitaryzmu na rzecz rządów wykształconej elity i arystokracji ducha obejmującej wszystkie świadome stany. Jego gorzkie spostrzeżenia odnośnie klasy politycznej, choć zanotowane przed osiemdziesięciu laty, niestety nic nie straciły na swojej aktualności, zwłaszcza mając w pamięci niedawne porażki sejmowych głosowań nad intronizacją Chrystusa na Króla Polski i całkowitą ochroną życia poczętego: „Nie mogę zrozumieć dlaczego lud polski, tak głęboko katolicki i tak mocno przywiązany do swojej Wiary, tak tę Wiarę świętą rozumiejący i według jej przykazań postępujący, tylu posłał posłów, którzy okazali się jawnymi wrogami tej Wiary, jawnymi przeciwnikami wzmocnienia i utrwalenia wpływu i stanowiska Kościoła w Polsce. Niestety powody tego są dwojakie. Jeden to ta nieświadomość, która w Polsce panuje, i która pozwala sobie wmawiać, że Kościół jest co innego, a polityka co innego, że jednego z drugim mieszać nie należy, że można Panu Bogu służyć i żyć wedle Jego przykazań, a do Sejmu posłać przeciwnika Kościoła. A drugi powód to ten, że właśnie ci jawni lub ukryci wrogowie Kościoła są tymi, którzy szafują obietnicami, którzy obiecują złote góry, którzy i teraz zapowiadają rozmaite ulgi i pomoc” (S. Czetwertyński, „20 lat posłowania”, Warszawa 1928).
Czy był Czetwertyński endekiem nietypowym? Gdyby ktoś stworzył portret typowego przedstawiciela Narodowej Demokracji, można by go porównać do bohatera książki Gątarczyk i odpowiedzieć na to pytanie. Dla mnie Seweryn książę Czetwertyński jawi się działaczem, który najzupełniej mieści się w projekcie ideologicznym i praktyce działania polskiego ruchu narodowego. Nasi neoendecy także musieli dojść do takiego wniosku, skoro umieścili go w swej broszurce zatytułowanej „«Wybacz mi Żono, że Polskę ukochałem bardziej niż Ciebie i dziecko”. Polscy narodowcy jako ofiary nazizmu w okresie II wojny światowej» (red. P. Andrejuk, Warszawa 2007), gdzie znalazł miejsce w dziale „Polityka”, choć wydaje się, że sfera ta jest dla postaci Księcia cokolwiek za wąska.
Przede wszystkim jednak Gątarczyk pokazuje człowieka, który zarówno w życiu prywatnym jak i działalności publicznej kierował się łacińską ideą cywilizacyjną realizowaną w oparciu o moralność i wartości katolickie, a wydatna praca na rzecz Kościoła zaowocowała przyznaniem mu przez Stolicę Apostolską tytułu szambelana papieskiego. Czego sobie i wszystkim życzę.