RADZYŃSKI
ROCZNIK HUMANISTYCZNYtom 11/2013
Wiesław Charczuk
Streszczenie
Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej na terenie Gminy Zbuczyn w latach 1944-1956
Wyparcie wojsk hitlerowskich przez ACz w lipcu 1944 r. z terenu gm. Zbuczyn nie zakończyło działalności podziemia i konspiracji. Zbrojny opór przeciwko narzuconej siłą społeczeństwu komunistycznej władzy trwał tutaj do połowy lat 50 XX wieku, a więc jeszcze przez kilka lat po zakończeniu II wojny światowej.
Po pierwszym otrząśnięciu się z wrażania jakie wywołały aresztowania i represje ze strony NKWD i UB, przystąpiono do odtwarzania konspiracyjnych struktur w terenie, m.in. funkcję komendanta Komendy Obwodu AK Siedlce po aresztowaniu oficerów w dniu 4 listopada 1944 r. miał pełnić por. Bolesław Prochenka „Lot” (komendant ośrodka V Zbuczyn) i akcji o charakterze propagandowym, samoobronnym, m.in. 16 września 1944 r. na rynku w Zbuczynie patrol NSZ wykonał wyrok śmierci na Julianie Tomaszewskim-aktywiście PPR, który utrzymywał ścisłe kontakty z Armią Czerwoną. W terenie tworzono oddziały partyzanckie, m.in. Narodowych Sił Zbrojnych. W kwietniu 1945 r. por. Jerzy Wojtkowski „Drzazga” ze Zbuczyna zorganizował oddział „lotny”, nad którym komendę przekazał Tadeuszowi Ługowskiemu „Krogulec” z Chromnej, zaś zastępcą został sierż. Czesław Ługowski „Kobus”, m.in. w skład oddziału NSZ wchodzili: Kazimierz Peryt, Edward Żurawski vel Żórawski, Czesław Charczuk, Jan Chromiński (Ługi Wielkie), Jastrzębski, Eugeniusz Chromiński, Stefan Zdanowski, Władysław Nowosielski.
W ramach akcji samoobronnych i przyhamowania represji ze strony aparatu bezpieczeństwa uderzono na posterunki MO instytucje administracji władzy komunistycznej, m.in. oddział sierż. Czesława Ługowskiego „Kobus” 19 maja 1945 r. uderzył na posterunek MO w Zbuczynie. Amnestia z sierpnia 1945 r. nie przerwała ciągłości pracy konspiracyjnej struktur poakowskich na terenie gm. Zbuczyn, np. we wrześniu 1945 r. ujawnił się st. sierż. Jan Zdanowski „Żółw”-dowódca plutonu NSZ, strukturalnie podlegał kompanii 204 –Zbuczyn por. Jerzemu Wojtkowskiemu „Drzazga”, ale nadal utrzymywał związki z podziemiem. Ustawa amnestyjna z 1947 r. nie zakończyła działalności konspiracyjnej na terenie gm. Zbuczyn, m.in. w nocy z 25 na 26 czerwca 1947 r. patrol podziemia dokonał likwidacji w Zbuczynie funkcjonariusza MO Czesława Książka-członka PPR. Po odwilży październikowej 1956 r. siedlecka „bezpieka” nie była bezczynna. Opracowany w 1956 r. przez funkcjonariuszy KdsBP w Siedlcach raport w postaci Charakterystyki terenu jest cennym źródłem wiedzy dla badacza dziejów najnowszych. Z jego zawartości wynika, że w dalszym ciągu konspiratorzy wywodzący się z AK, BCh, NSZ i innych organizacji zbrojnych określane w nomenklaturze języka władzy komunistycznej „jako wrogi element kontrrewolucyjny” byli poddani ścisłej obserwacji przez sieć informatorów, będących na usługach aparatu bezpieczeństwa. Na interesującym nas terenie inwigilacją było objętych 145 osób, których inwigilowało 17 informatorów, w rozbiciu na gminy przedstawiało się w sposób następujący: Zbuczyn określano liczbę „wrogich elementów” na 65 osób, Krzesk na 30 osób i Czuryły na 50 osób. Informacje zbierało będących na usługach Kds.BP w Siedlcach na terenie gm. Zbuczyn-6 informatorów, gm. Krzesk-Królowa Niwa-7 i gm. Czuryły-4 informatorów.
Summary
The military activity of the "cursed soldiers" against the Communist authorities on the territory of the Zbuczyn Commune in the year 1944-1956
The expulsion of German troops by the Red Army from the Zbuczyn Commune in July 1944 did not put an end to the activity of the underground and conspiracy. The armed resistance against the Communist rule forced upon the Polish community persisted until the mid-1950s, that is even several years after the end of World War II.
After the first effects of the captures and repressions by the NKVD and the Office of Public Security were shaken off, conspiratorial structures started to be recreated in the field, i.a., the function of the commander of the 'Siedlce' Home Army Sub-district after the officers were arrested on 4th November 1944, was to be taken over by Lt. Bolesław Prochenka "Lot" (commander of Zbuczyn 5th Station). Also the activities of propaganda and self-defensive character, e.g. on 16 September 1944 on the market square in Zbuczyn, the patrol of the National Armed Forces inflicted the death penalty on Julian Tomaszewski, the Polish Workers' Party activist, who had close connections with the Red Army. Partisan fighters were organised in the field, i.a. of the National Armed Forces. In April 1945, Lt. Jerzy Wojtkowski "Drzazga" from Zbuczyn organised a volatile unit, the command of which he entrusted to Tadeusz Ługowski "Krogules" from Chromna, and the role of deputy was delegated to Sgt. Czesław Ługowski "Kobus". Other members of the division of National Armed Forces were Kazimierz Peryt, Edward Żurawski vel Żórawski, Czesław Charczuk, Jan Chromiński (Ługi Wielkie), Jastrzębski, Eugeniusz Chromiński, Stefan Zdanowski, Władysław Nowosielski.
Within the actions aimed at self-defence and lifting the repression from the security apparatus, were attacked the Citizens Militia station, the administrative institutions of Communist authority, i.a. the division of Sgt. Czesław Ługowski "Kobus" attacked the Citizens Militia station in Zbuczyn on 19th May 1945. The amnesty of August 1945 did not put an end to the continuation of the conspiratorial work of the post-Home Army structures in the Zbuczyn Commune. For instance, in September 1945, Sgt Maj Jan Zdanowski - "Żółw" ,- commander of the platoon of National Armed Forces came out. He was structurally subordinate to the 204-Zbuczyn company, Lt. Jerzy Wojtkowski "Drzazga", but he still had relations with the underground. The granting of an amnesty of 1947 did not bring the conspiratorial activity in the Zbuczyn Commune to an end. For instance, on the night of June 25th 1947, the underground patrol executed Czesław Książek, who was a Citizens Militia officer and a member of the Polish Workers Party. After the Polish October in 1956, the security services in Siedlce were far from idle. The report delivered in 1956 by the Public Security Committee officers in Siedlce entitled "Charakterystyka terenu" (The characteristics of the area) is an invaluable source of information for the researchers of contemporary history. Its content indicates that the conspirators coming from the Home Army, the Peasants' Battalions (Bataliony Chłopskie), the National Armed Forces, and other military organisations, defined in the Communists' terminology as "a hostile counter-revolutionary element", were observed closely by the network of informers reporting to the security-services apparatus. On the territory concerned, the invigilation covered 145 people, monitored by 17 informers. When taking into account the number of "hostile elements" per commune, the distribution was Zbuczyn 65 people, Krzesk 30 people, and Czuryły 50 people. The facts were gathered by informers subordinate to the Public Security Committees in Siedlce, to be precise 6 informers in Zbuczyn, 7 in Krzesk-Królowa Niwa, and 4 in the Czuryły Commune.