SZLACHTA POWIATU RADZYŃSKIEGO W ŚWIETLE INWENTARZY POZOSTAŁOŚCI W AKTACH RADZYŃSKICH NOTARIUSZY 1819-1830

Upadek Księstwa Warszawskiego nie spowodował istotnych zmian w ustroju notariatu w zaborze rosyjskim. Oparty na francuskich wzorach notariat wprowa-dzono w Księstwie Warszawskim ustawą z dnia 4 sierpnia 1808 r., która z drobnymi zmianami[1] obowiązywała do czasu wprowadzenia rosyjskiej ustawy notarialnej w 1876 r. Według tego systemu, notariusze byli urzędnikami publicznymi, ustanowio-nymi do przyjmowania różnych aktów wnoszonych przez zainteresowanych w celu nadania im autentyczności[2]. Sporządzając akt dobrej woli notariusz rozwiązywał problemy, które mogły pojawić się w przyszłości, spory i utrwalał interesy układają-cych się stron. Aby umowa sporządzana przed notariuszem była ważna potrzebne było spełnienie pewnych, określonych przez prawo cywilne, warunków, m.in.: a) zobowiązanie strony; b) nadmienienie jej zdolności prawnych do zawarcia umowy; c) określenie przedmiotu prawnego, względem którego zaszło zobowiązanie[3], a dzięki zastosowaniu przymusu notarialnego przy wielu sprawach, np. zezwoleniach na zawarcie związku małżeńskiego, uznaniu dziecka naturalnego, aktach darowizny, spisywaniu testamentów, pożyczkach, umowach przedślubnych akta notariuszy mogą stanowić doskonałe źródło do badań dotyczących kultury materialnej ludności objętej jurysdykcją sądu, przy którym funkcjonował wydział hipoteczny z pisarzem aktowym. Ustanowiono ich w każdym powiecie i dzięki temu notariat ujął czynności prywatno-prawne w postać dokumentu, w którym posługiwano się językiem pol-skim[4]. Ponadto notariusze zastępowali dziedziców osób zmarłych przy spisie in-wentarza po nich pozostałego, tzw. inwentarzy pozostałości - "sądowych aktów in-wentacji czyli spisów wraz z wyszacowaniem wszelkiego majątku". Inwentarze od-dają pełny opis ruchomości i nieruchomości wchodzących w skład majątku określo-nej osoby. Zawierają wycenę każdego przedmiotu, zestawienie pasywów i aktywów, co w efekcie pozwala na oszacowanie zamożności własności ziemskiej[5]. Sporzą-dzenie inwentarza pozostałości było konieczne w przypadku działów spadkowych, przy licytacji majątku. Inwentarz mógł być sporządzony również na wniosek stron z okazji sprzedaży majątku czy oddania go w dzierżawę. Spisywany był w obecności notariusza i świadków[6]. Szczegółowość inwentarzy związana była z ustalonym wzorcem, który przewidywał kilkanaście grup (tytułów) dla poszczególnych przed-miotów pozostałych po zmarłym, np. konie, bydło, świnie, obrazy, fajanse, wozy - w przypadku dworu Antoniny z Chojeckich Biesiadowskiej z Licht w 1818 r.[7], suknie, tombak, bielizna, książki - pozostałe po Aleksandrze Bloeteur z Serokomli w 1812 r.[8], meble, garderoba, broń, szkło - z majątku Dionizego Stalkowskiego z folwarku Białobrzegi, zmarłego w 1821 r.[9] W omawianym okresie, którego cezury wyznacza upadek Księstwa Warszaw-skiego z jednej strony i wybuch powstania listopadowego z drugiej, Radzyń stanowił miasto obwodowe i powiatowe w województwie podlaskim ze stolicą w Siedlcach (województwo utworzone zostało postanowieniem namiestnika Królestwa Polskiego w styczniu 1816 r. i zastąpiło departament siedlecki, w którego składzie również znajdował się powiat radzyński). Powiat ten rozciągał się na znacznym obszarze obejmując swoim zasięgiem dawne powiaty radzyński i włodawski[10]. W latach 1812-1830 zeznających w Radzyniu obsługiwało 4 notariuszy (konserwatorów i pisarzy przy Wydziale Hipotecznym w Radzyniu): Jan Saryusz Mniński w latach 1812-1815, Franciszek Lubański w latach 1816-1823, Augustyn Szczawiński w ciągu roku 1824 i Jan Piotr Baranowski w latach 1825-1830. Sporządzili oni w tym czasie ponad 30 in-wentarzy pozostałości odnotowanych w aktach notarialnych, które dotyczą osób sta-nu szlacheckiego, zamieszkujących teren objęty działalnością Sądu Pokoju w Radzy-niu[11]. Akty te, poprzez wyraźne rozróżnianie osób, których dorobek był przedmio-tem pracy notariusza, podzielić można na inwentarze pozostałości spisywane po śmierci obywateli ziemskich, określanych mianem: "jaśnie wielmożny, wielmożny" oraz po przedstawicielach drobnej szlachty - "urodzony". Około 70% inwentarzy pozostałości dotyczy szlachty drobnej. Współcześnie wyróżnia się 4 kategorie drobnej szlachty występującej w Króle-stwie Polskim w XIX wieku: a) szlachta cząstkowa - posiadająca część wsi, zbyt małą by zakwalifikować ją jako folwark; b) szlachta zagonowa - której posiadłości nie przekraczały wielkością posiadłości chłopskich; c) szlachta czynszowa, albo czasowo dzierżawiąca; d) szlachta brukowa - którą stanowili wychodźcy do miast[12]. Położeniu społecznemu drobnej szlachty nie sprzyjała również jej sytuacja prawna, gdyż pomimo tradycji, w myśl której pozostawali w pełni członkami stanu szlacheckiego, w świetle prawa zrównani byli z ludnością nieszlachecką. Cechowało ją żarliwe przywiązanie do klejnotu szlacheckiego, "żyli we własnym kółku, bez kon-taktów towarzyskich, a tym bardziej związków małżeńskich z domami obywatel-skimi"[13]. Odrębność swoją od warstwy chłopskiej manifestowali zachowaniem własnej tradycyjnej odzieży, sposobu życia, wzajemnych stosunków. W aktach nota-rialnych widać to w skrupulatnym odróżnianiu przez notariuszy klientów pocho-dzenia szlacheckiego (wielmożny, urodzony) od chłopskiego (włościanin) czy miesz-czańskiego (obywatel). Efektem tego były przezwiska nadawane drobnej i zagrodowej szlachcie przez - wcale nie biedniejszą już w owym czasie - ludność wsi chłopskich: szlachta bosa, kapotowa, siermiężna, parciana, łykowa, chodakowa, szaraczkowa, zaściankowa, zagonowa, okoliczna, drążkowa. Na Podlasiu drobny szlachcic zwany był także często kołtunem[14]. Pod względem ilości posiadanej własności ziemskiej górną granicę drobnej własności stanowił obszar o powierzchni do 3 włók, czyli 90 morgów (ok. 50 ha), ma-jątki o powierzchni 6 włók, czyli 180 morgów (ok. 100 ha) traktowano już jako fol-warki średnioszlacheckie[15]. Z analizy inwentarzy pozostałości wynika, że po-wierzchnia gospodarstwa drobnoszlacheckiego w powiecie radzyńskim wynosiła średnio 32 ha, przy czym zróżnicowanie ich było bardzo duże: od 12,6 ha Marianny Jezierskiej z Paszek Wielkich[16], po 51,8 ha Józefa Niewęgłowskiego z Licht[17] lub 46,13 ha Jakuba Jastrzębskiego z Kopiny[18]. Ze względu na obszar posiadanej ziemi drobną szlachtę zwano pankami lub półpankami, gdy władali ponad 1 włóką gruntu, bądź szlachtą lindową, jeśli posiadali mniej (linda - zagon)[19]. Przeciętna wielkość gospodarstwa drobnoszlacheckiego około dwukrotnie przekraczała obszar gospodarstwa chłopskiego, a w sposobie gospodarowania od-różniał je konserwatyzm sposobu uprawy (trójpolówka, socha), który sprawiał, że ekonomicznie funkcjonowały one często gorzej niż chłopskie[20]. Dosyć często pro-wadzone były niechlujnie, za to nie zdarzały się niemal zjawiska pijaństwa, kradzie-że, a środowiska te były bardzo religijne[21]. Drobny szlachcic pracował na roli wraz z rodziną, jedynie zamożniejsi mogli poszczycić się 1-2 chłopami odrabiającymi pańszczyznę[22]. Znaczne różnice dzieliły drobną szlachtę od chłopów w dziedzinie kultury materialnej. Chociaż domy dworskich oficjalistów i uboższej szlachty, wciąż jednak zwane potocznie dworami, były parterowe, budowane z bali drewnianych (najczęściej sosnowych, rzadko modrzewiowych)[23], wykańczano je staranniej niż chłopskie chaty, miały większe okna oraz dwuskrzydłowe drzwi wejściowe nakryte trójkąt-nym gankiem wspartym na 2 lub 4 słupach drewnianych lub murowanych. Nierzad-ko drugie, podobne wejście robiono także od tyłu, a dachy kryto gontem. Dwór zbu-dowany był najczęściej na planie prostokąta, z centralną sienią pośrodku. W małych dworach sień była na przestrzał, w większych tworzyła obszerne kwadratowe po-mieszczenie, na tyłach którego mieściły się pokoje lub alkierzyki, a w bogatszych - salony. Liczba pokoi zależała od zamożności i wynosiła zwykle od 4 do 8[24]. Stani-sław Łada Paszkowski z Paszek Małych zmarły w 1815 r. posiadał "domostwo [...] w dwóch izbach, jednej piekarni i jednej komorze z drzewa tartego postawione, słomą poszyte", oszacowane na 200 zł[25]. Inny mieszkaniec tego samego zaścianka - Woj-ciech Łada Paszkowski zmarły w 1819 r. - miał "dom mieszkalny z sosnowego drzewa w węgieł budowany, o dwóch izbach, jednym alkierzu, z pułapem, bez pod-łogi, z piecem ceglanym, kominem całkiem glinianym, słomą poszyty", wartości 150 zł[26]. Jeszcze bliżej inwentarz pozostałości opisuje siedlisko Wojciecha Kozanieckie-go z Tchórzewa (zm. 1822 r.): "dom frontem na południe obrócony, z drzewa tartego w węgieł budowany, o jednej izbie, alkierzu, komorze, sieni, słomą poszyty, podłoga, pułap z tarcic, o dwóch oknach okutych". Budynek miał wymiary: 11 łokci długości, 9 łokci szerokości i 3 łokcie wysokości (6,49 m x 5,31 m x 1,77 m), posiadał "drzwi troje okutych", piec, komin, a jego wartość notariusz szacował na 200 zł.[27] Bogaci właściciele ziemscy wznosili dwory zwane pałacami. Były to budynki murowane z cegły, wznoszone najczęściej na planie prostokąta. "Od podjazdu miały wysunięty portyk, wsparty na czterech murowanych [...] kolumienkach, od ogrodu również wysunięty ryzalit. Dachy czterospadowe, nieraz o jednym tylko wieńczą-cym je kominie, kryte dachówką. W wysokich suterenach znajdowały się urządzenia gospodarcze (kuchnie, spiżarnie, pralnie). Parter przeznaczano przede wszystkim na cele reprezentacyjne, wysokie pokoje miały duże, prostokątne okna. Na piętrze sytu-owano znacznie niższe i mniejsze pokoje mieszkalne o niewielkich kwadratowych okienkach"[28]. Dom, "pałac zwany", Jana Nieprzeckiego w Blizocinie[29] składał się z 11 pokoi zwanych następująco: kredensowy, bawialny, jegomościn, sala, jejmościn, przedpokój, gościnny, pokój dla służby, garderoba, garderoba zwana jegomościnna, garderoba zwana jejmościnna, spiżarnia. Jeszcze większe różnice dzieliły domy, nawet drobnoszlacheckie, od chłop-skich w kwestii wyposażenia wnętrz. Do środka wchodziło się przez większe, wyż-sze, dwuskrzydłowe drzwi, które dzielono na pola profilowanymi listwami, lakie-rowano na biało lub wykonywano ze szlachetnego drewna i zaopatrywano w ozdobne klamki lub uchwyty. Na pomieszczenia gospodarskie składały się: kuchnia, izba czeladzia, spiżarnia itp., w drugiej części były: bawialnia, jadalnia, sypialnia, garderoba, pokój dzienny. W sieni stały ławy, na których układano przedmioty go-spodarskie[30]. Podczas gdy w chatach chłopskich podłogę stanowiła ubita glina, w dworach znajdowały się podłogi tarcicowe, z drewna, które czasem malowano. W domach szlacheckich ściany były malowane, a ich kolor zależał od przeznaczenia pomieszczenia. Zwykle salony malowano na biało, pokoje bawialne na niebiesko, stołowe - żółto, sypialnie - zielono. Źródłem światła i ciepła były gliniane lub mu-rowane kominki[31]. Doskonały opis dworu ziemskiego zawiera akt notarialny z inwentarzem pozostałości po wielmożnej Salomei z Bojnickich Szyndler, który znaj-dował się w Przytocznie. Notariusz Franciszek Lubański w 1817 r. opisywał go na-stępująco: "Wiodąc gościńcem warszawskim od wsi tej [Przytoczno] przez bramę na dziedziniec wspólny z innym [...], po prawej stronie frontem na zachód stoi dom - dwór zwany, w dziedzictwie z wielmożnym Ferdynandem Czerskim wspólny, z drzewa tartego sosnowego w węgieł budowany, gontami pobity, z wystawą na czte-rech słupach sadzoną. Z frontu [...] wchodzi się do sieni wspólnej, z tej dzielą się po-mieszkania, i tak na prawo do dziedzictwa niegdyś wielmożnej Salomei Szyndler, a z lewa do izb rzeczonego wielmożnego Ferdynanda Czerskiego. Z tej sieni na prawo przez [...] drzwi na zawiasach i z klamką wchodzi się do izby. W tej podłoga i pułap [...], piec wspólny z alkierzem i komin nad dach wyprowadzony, murowany. Okna dwa podwójnie osadzonych po szyb 6 naddzielonych, na zawiasach z haczykami. Z komina szabaśnik, czyli piec do pieczenia chleba [...]. Z tej izby, 'czeladzia' zwanej, na lewo przez [...] drzwi na zawiasach z haczykiem wchodzi się do alkierza. W tym podłoga [...] wpółceglana i pułap [...]. Okno na tył jedno jak pierwsze [...], piec wspólny [...] węglowy. Z tego na prawo wprost przez takież drzwi na zawiasach z klamką do sionki [...]. Z tej na lewo takież drzwi na zawiasach z zasuwką i zaciągiem do wypoczynku na tył, czyli dwór. Z tej sionki na prawo wprost przez takież drzwi sionka pomniejsza, na powrót na prawo przez takież drzwi na zawiasach z zamkiem wchodzi się do alkierza. W tym podłoga i pułap [...]. Okna 2 podwójnie otwieranych po 6 szyb, z haczykami [...], okiennice pojedynczo otwierane [...] na zawiasach i sworzniach do zamykania. Z tego alkierza na lewo przez takież drzwi na zawiasach ze skoblem wchodzi się do spiżarni. W tej podłoga i pułap [...], okno jedno w małe szyby, na zawiasach, z haczykami i kominek murowany nad dach wyprowadzony [...]. Z alkierza na prawo wprost przez drzwi podwójnie otwierane [...], malowane, na zawiasach, z zamkiem wchodzi się do pokoju 'pierwszy' zwanego. W tym podło-ga i pułap [...]. Okna 2 po 6 szyb podwójnie otwieranych na zawiasach, z haczykami [...], jako i z okiennicami takimi jak w alkierzu. [...] Kominek kątowy murowany, nad dach wyprowadzony. Z tego pokoju wprost koło komina przez drzwi pojedyncze [...] na zawiasach, z zamkiem wchodzi się do sionki, w której pali się w piecu. W tej podłoga z cegły , pułap [...]. Z tej wprost przez takież drzwi na zawiasach z klamką i zasuwką żelazną, w których nad drzwiami okienko podłużne [...], wchodzi się na dziedziniec, ten od frontu położony, gdzie nad tymi drzwiami daszek z gontów i przy tych mostek [...]. Na wprost do sieni średniej wszedłszy na prawo są schody na górę, gdzie żerdki oddzielają połowę domu od drugiej połowy. Sień ta jest [...] do palenic. Komin murowany i ognisko takoż. Z tej na tył przez takież drzwi wychód ku chlewom"[32]. Opisywane dwory to z reguły budynki osiemnastowieczne, stare, zrujnowa-ne[33]. W skład drobnoszlacheckich zabudowań gospodarczych wchodziły chle-wy[34], obory[35], stajnie, stodoły[36], spichlerze, oddzielne piwnice, a w bogatszych folwarkach: karczmy, browary, młyny, austerie, tartaki, chałupy szewskie, stolarskie, garncarskie, gumienne, owczarskie, garbarskie, sieczkarnie, cegielnie etc.[37] oraz oddzielone od domu oficyny z kuchnią, a także wozownie, studnie, olędarnie, opier-nie, wołownie, gołębniki, koleśnie, olejarnie, kuźnie[38]. Takie dobra pozostawiła po sobie również wielmożna Salomea Szyndler. Karczma z jej folwarku znajdowała się w środku wsi, "frontem ku dworowi na wschód obrócona, z drzewa tartego w węgieł [...], na podwalinach [...], słomą poszyta, o dwóch nad dach wyprowadzonych mu-rowanych kominach. Do tej z frontu środkiem są podwójne [...] duże, na biegunach, od zajazdu wierzeje. Tymi wchodzi się do izby szynkowej. [...] Komin murowany z cegły. [...] Na lewo przez takież drzwi tak okute wchodzi się do izby drugiej"[39]. Zróżnicowanie majątkowe szlachty ziemi radzyńskiej widoczne jest zwłaszcza przy opisie ruchomości pozostałych po zmarłych. Inwentarze pozostałości po przed-stawicielach biednej szlachty zagrodowej świadczą, że w ich życiu codziennym nie zostało już prawie nic z egzystencji nobilitowanej grupy społecznej. Prowadzili raczej życie typowo chłopskie. Wśród pozostałości po Józefie Paszkowskim z Paszek w 1813 r. notariusz wymienia: domostwo drewniane - chałupa, drzewo, wół, wóz, płachty, poduszki, kamizelka, chusty, kożuszek stary, 6 koszul, sukmana stara, spodni zgrzebnych 5, 3 poszewki, rękawy do koszuli, przędza 5 motków, buty stare, para sierpów, 5 owiec, żarna, siekacz do kapusty[40]. W tej grupie społecznej męż-czyźni ubierali się w sukienne żupany, kapoty[41], płaszcze, kożuchy ordynaryjne, konopne koszule, nosili rzemienne pasy z metalowymi klamrami, kamizelki, baranie lub sukienne czapki, w nocy wełniane "szlefnice"[42]. Kobiety wkładały suknie i spódnice płócienne, perkalowe chustki, kapelusze, czepki, kołnierzyki[43]. W pierwszej połowie XIX w. strój męski w Królestwie Polskim był dość zróż-nicowany. Obok tradycyjnego stroju polskiego, zwykle ciemnego koloru, panowała moda francuska - brązowe tabaczkowe lub oliwkowe fraki, a obok nich długie su-kienne surduty. Coraz bardziej upowszechniał się tzw. mundur obywatelski, który był strojem na okazje oficjalne[44]. Zmiany w stroju kobiecym przyniósł okres Księ-stwa Warszawskiego. Ciężkie ubiory szyte z solidnych tkanin na XVIII-wieczną mo-dłę francuską zostały wyparte przez suknie jasne, lekkie, muślinowe i perkalowe - na lato, i wełniane, często watowane - na zimę. Przed południem kobiety zakładały szlafroczki, które były strojem domowym, choć wizualnie przypominały suknie. Nieodzownym elementem kobiecego stroju był szal: od najdroższych kaszmirowych, poprzez wełniane, jedwabne, bawełniane, koronkowe. Kobiety, których nie stać było na szale, zakładały chustki. Na bieliznę składały się: koszule dzienne i nocne, czepki, kaftany nocne. Na opisywanym terenie modzie hołdowano jedynie w bogatszych dworach, a i tak pamiętać trzeba, że wymieniane w inwentarzach pozostałości części garderoby były z reguły własnością ludzi w wieku podeszłym, toteż przeważnie jeszcze XVIII-wieczne. W odróżnieniu od ubiorów drobnej szlachty zagrodowej tutaj garderoba przedstawiała się już z goła inaczej. Jan Nieprzecki właściciel dóbr Podlodów w 1820 r. posiadał[45]: 1) "kontusz z kaźmierku z guzikami koralowymi, na wierzchu perełki w złoto oprawne, których sztuk 12, pokryty materią niebieską; 2) żupan do tegoż z takiejże materii; 3) kontusz mundurowy Księstwa Warszawskiego z kołnierzem i klapami na kar-mazynie; 4) żupan biały z materii; 5) czamarka barakanowa koloru zielonkawego z potrzebami jedwabnymi, z gu-ziczkami aspisawymi, na wierzchu których brylanciki w srebro oprawne, któ-rych sztuk 12; 6) czamarka stara koloru zielonego na wacie, z potrzebami kamelerowymi; 7) żupan perkalowy w deseń zielony na białym dnie; 8) kapota letnia płócienna szara stara; 9) kamizelka i spodnie; 10) rajtuzy z sukna nakrapianego nowe; 11) płaszcz sukienny koloru tabaczkowego z kołnierzem i łapkami z manszestru czarnego, kitajem podszyty; 12) pas stary, lity w 4 kolorach z frędzlami starymi; 13) futro z sukna ciemnego granatowego z lisami moskiewskimi, w tyle watą przy-kryte, z taśmą jedwabną wpół srebrną i przepasaniem takimże szmuklerską ro-botą; 14) niedźwiedzie sukienne koloru seledynowego, poplamione, z potrzebami je-dwabnymi; 15) futro z lisów krajowych czyli bekiesza, sukno sieraczkowe poplamione; 16) buty żółte nowe safianowe"; Według oceny notariusza cena tej garderoby sięgała 518 zł., co przekraczało wartość niejednego całego gospodarstwa drobnoszlacheckiego. Jeszcze bardziej szczegółowo opisywano garderobę kobiecą. Józefa Laskowska z Przegalin Małych, zmarła w 1812 r., posiadała następujące suknie[46]: 1) pekinowa szafirowa w kwiatki; 2) perkalowa; 3) gredytorowa; 4) pekinowa czarna; 5) dymkowa biała; 6) perkalowa stara; 7) kartonowa biała; 8) salopa atłasowa futrem żółtym podszyta stara; 9) salopa czarna letnia; 10) tułubek codzienny stary dymowy; 11) przyjaciółka cycowa stara; 12) spódnica dymkowa biała; 13) spódnica dymkowa; 14) spancerek dymowy biały; 15) spódnica spodnia płócienna; 16) chustka tyftykowa pomarańczowa z szlakami; 17) chustka biała kartonowa; 18) podchostek muślinowy wyszywany; 19) kołnierzyk kartonowy biały; 20) czepek kartonowy biały; 21) rękawiczki jedwabne; 22) rękawiczki wełniane; 23) kapelusik perkalowy biały; 24) czepek poszywany z stążką; 25) tułubek gredytorowy werdragon futrem zimowym obłożony; 26) parasol malutki kitajkowy; Na bieliznę urodzonej Józefy Laskowskiej składały się natomiast: 1) koszul dwie cienkich; 2) pończoch par 19; 3) trzewiki skórzane czarne nowe; 4) koszul starych grubych 4[47]; Jeśli chodzi o inwentarz żywy, w gospodarstwach drobnoszlacheckich trzy-mano od kilku do kilkunastu sztuk bydła, świń, owiec i koni. Dosyć często hodowa-no pszczoły[48]. Na meble składały się kanapy, krzesła, stoliki, szafy, skrzynie, ku-fry. O zajęciach domowników świadczyły: krosna[49], świdry, motyki, heble[50], pi-ły, siekiery, rzezaki, żarna[51]. Do podróży używano bryczek, wozów, koczów, wa-sągów i sań, rzadziej wierzchowców. Jednakże nawet wśród biedniejszej szlachty zagrodowej pozostały jeszcze pamiątki po lepszych dla szlachty czasach: siodła[52], broń[53] i sprzęt myśliwski[54], zegary, srebra czy stare kontusze[55]. Dawny symbol szlacheckości - szablę, odnotowują tylko dwa inwentarze pozostałości: po Janie Nie-przeckim - właścicielu dóbr Podlodów z folwarkami: Blizocin, Podlodów, Podlodó-wek i Wola Blizocka ("karabela dziwerowana z rabciami jedwabnymi karmazyno-wymi w stal oprawna z pokrowcem z krajek")[56] oraz po Franciszku Perlickim z Przytoczna ("szabla polska ze skórzanym pokrowcem w stal oprawna ze skórzaną pochwą")[57]. Inwentarze pozostałości dobrze oddają różnice w gospodarstwach domowych rodzin, samotnych kobiet bądź mężczyzn. W przypadku tych pierwszych przeważa-ją przedmioty gospodarskie, naczynia stołowe, zróżnicowana garderoba[58]. Dosko-nały przykład majętności bogatej "dziedziczki" daje natomiast akt sporządzony po śmierci Jaśnie Wielmożnej Panny Aleksandry Bloeteur, rezydentki w pałacu w Sero-komli, zmarłej w 1812 r.[59]: "Suknie: 1. Szlafrok floransowy ciemny - wyceniony na 10 zł; 2. Szlafroczek letni kitajkowy granatowy stary - 24 zł; 3. Sukni 8 - 68 zł; 4. Szlafroczków 2 - 20 zł; 5. Spódnic 12 - 39 zł; 6. Półsalopek - 3 zł; 7. Płaszcz sukienny granatowy - 8 zł; 8. Futro białe kitajem podszyte - 12 zł; 9. Chustek 7 - 24,06 zł; 10. Podchustków 9 - 45 zł; 11. Rękawiczek szarych par 2 - 1,15 zł; 12. Kołnierzyków 6 - 2 zł; 13. Kaptur kitajowy ciemny - 0,15 zł; 14. Parasolik zielony kitjykowy mały - 3 zł; 15. Czepków 3 - 0,37 zł; 16. Koronki na głowę łokci 6 - 0,24 zł; 17. Koronki 4 - 0,20 zł; Tombak: 1. Tabakierki 2 - 6 zł; 2. Pierścionek z portrecikiem damskim - 2 zł; 3. Pierścionek z portrecikiem mężczyzny - 1 zł; 4. Pierścionek z włosami - 1 zł; 5. Obrączka - 1,10 zł; Bielizna: 1. Koszul ciężkich 25 - 36 zł; 2. Chustek do nosa 50 - 20 zł; 3. Kaftaników nocnych 3 - 1,5 zł; 4. Piernatka płócienna stara - 3 zł; 5. Gorsetów 5 - 1,10 zł; 6. Prześcieradeł 4 - 12 zł; 7. Poszewki 2 - 9 zł; 8. Nakrycie do gotowalni - 1 zł; 9. Pończoch 24 - 15 zł; 10. Nocnych czepków płóciennych 16 złych - 1 zł; 11. Firanek 3 - 1,15 z; 12. Skóra barania - 4 zł; Książki: 1. Historia Francuska po francusku w 2 tomach. Paryż 1761; 2. Dykcjonarz historii naturalnej po francusku. Paryż 1763. 2 tomy w skórkę oprawne; 3. Geografia w języku francuskim. Paryż 1706; 4. 2 tomy w języku francuskim. Amsterdam 1717; 5. Historia Rzymska. Paryż 1720. 2 tomy w skórkę oprawione; 6. La Bible expliquei. Londyn 1777. W skórkę oprawione; 7. Le silcle de Louis XIV. Lipsk 1734; 8. Les Oeuvres galanter et amovreuses d'Ovide; 9. Etrennes Italieuses. 1703 r.; 10. La Nouvelle Methode Raisonnec du Blason. Lyon 1750; 11. La Religion Peome. Paryż 1747; 12. Oevre de J. Racine. Paryż 1779; 13. L'Esprit de Henri IV. Paryż 1775; 14. Dictionnaire Poetique. Paryż 1759; 15. Histoire de la Reine Merquerite de Valois. Paryż 1777; 16. Grammatyka francusko-polska. Warszawa 1807; 17. Principes generaux et particuliers de la langue fransoise. Lipsk 1802; 18. Nouveau Dictionneire de Poche français-allemand et allemand-français. Lipsk 1802"; Kawalerski dobytek Kazimierza Nestorowicza, kapitana Wojska Polskiego, który w marcu 1817 r. utonął w Wieprzu pod Kockiem, przedstawiał się z goła ina-czej[60]: "Różne rzeczy: 1. Futro baranie; 2. Szlafrok; 3. 2 fraki; 4. 5 spodni; 5. 6 kamizelek, kołnierzyki, czapki; 6. 2 małe pierścionki; 7. Książek francuskich (poezje Woltera) tomów 3; 8. Pieczątka mosiężna z herbem Półtorakrzyża; 9. Dokumenty - przydziały i rozkazy wojskowe, dymisje, zaświadczenia, listy prywatne, wiersze w języku francuskim; 10. Miniatura wyobrażająca kobietę z kości słoniowej farbami malowana; 11. Brzytew; 12. Flaszka z wodą kolońską; 13. Grzebień; 14. Lak"; Książki wymieniane są w kilku zaledwie przypadkach, dotyczących inwenta-rzy pozostałości po bogatszych przedstawicielach stanu szlacheckiego[61] oraz urzędnikach, np. notariuszu Janie Saryuszu Mnińskim zmarłym w 1815 r.[62], i księ-żach szlacheckiego pochodzenia[63]. Ściany ich domostw zdobiły obrazy, portrety i "landszafciki"[64], wśród któ-rych najciekawszym był "portret Najjaśniejszego Stanisława Augusta Króla Polskie-go na płótnie olejno malowany", zastany przez notariusza Lubańskiego we dworze Adama Stodolnickiego w Białej w roku 1825[65]. Średnia wartość majątków drobnoszlacheckich odnotowanych w inwenta-rzach pozostałości wynosiła w okolicach Radzynia około 5,5 tys. złotych, przy czym zaledwie dwa inwentarze pozostałości (po Ignacym Laskowskim z Przegalin Ma-łych[66] i Kunegundzie Gąsowskiej z Górki Kockiej[67]) dotyczą majątków wycenio-nych poniżej 500 złotych. Najczęściej były to majątki wartości od 1000 do 2000 zło-tych. Najbogatszymi gospodarstwami w tej grupie społecznej mogli poszczycić się Józef Thorzewski z Mościsk, zmarły w 1816 r. (42 512 zł)[68], ks. Wincenty Jezierski z Kocka (13 457 zł)[69], Stanisław Łada Paszkowski z Paszek Małych, zmarły w 1815 r. (8 510 zł)[70], Józefa Laskowska z Przegalin Małych, zmarła w 1812 r. (7 526 zł)[71], Ignacy Laskowski z Przegalin Wielkich, zmarły w 1812 r. (6 324 zł)[72], Józef Niewę-głowski z Licht, zmarły w 1814 r. (5575 zł)[73], Marianna z Paszkowskich Rzymow-ska z Paszek Wielkich, zmarła w 1813 r. (5 369 zł)[74]. W grupie właściwych właścicieli ziemskich (wielmożni) średnia wartość mająt-ku wynosiła 46 362 złote, a najcenniejszymi z nich dysponowali: Jan Nieprzecki, właściciel dóbr Podlodów, zmarły w 1820 r. (143 509 zł)[75], oraz Salomea z Bojnic-kich Szyndler z folwarku Przytoczno, zmarła w 1817 r. (93 695 zł)[76]. Powołanie na ziemiach polskich nowej instytucji jaką był notariat zbiegło się w czasie z dużymi zmianami w rozwoju gospodarczym Królestwa Polskiego. Dzięki zachowanym aktom notariuszy możemy prześledzić życie gospodarcze terenów ob-jętych działalnością danego wydziału hipotecznego, zmiany stosunków własnościo-wych, a w przypadku inwentarzy pozostałości również zbliżyć się do prawdy o co-dziennej egzystencji poszczególnych warstw społeczeństwa Królestwa Kongresowe-go. Jest to źródło tym bardziej wartościowe, że - o ile kultura materialna warstw wyższych jest dosyć dobrze udokumentowana - kondycja materialna i codzienne życie warstw zajmujących niższe szczeble drabiny społecznej XIX w. wymagają cią-głych badań. Takie światło w badania nad kulturą materialną szlachty w powiecie radzyńskim wnoszą niewątpliwie inwentarze pozostałości. Akty te dzielą warstwę szlachecką na dwie główne kategorie: wielmożny (j. wielmożny) i urodzony, a w ich ra-mach, na podstawie ilości posiadanego gruntu, miejsca zamieszkania, wyceny ru-chomości, świadków, można dokonać dalszej klasyfikacji. Kolejny krok to już przej-ście do badań nad pozostawionym inwentarzem. W wyniku studiów nad inwentarzami pozostałości powiat radzyński w latach 1812-1830 jawi nam się terenem licznych gospodarstw szlachty drobnej, zagrodowej, zaścianków, mniej licznych folwarków i majątków wielkiej własności ziemskiej. Opi-sując szczegółowo każdy z tych rodzajów gospodarstw domowych inwentarze una-oczniają rzeczywiste różnice w codziennej egzystencji ich właścicieli, sposobie życia, gospodarowania, organizowania sobie rozrywki i zajęć kulturalnych. Stają się w ten sposób bardzo dobrym źródłem w badaniach nad społeczeństwem Królestwa Pol-skiego. W połączeniu z informacjami zawartymi w innych rodzajach aktów sporzą-dzanych przez pisarzy aktowych w owym czasie, takich jak: licytacje, testamenty, akty kupna i sprzedaży, intercyzy przedślubne, układy i umowy, obligi, plenipoten-cje, umowy dzierżawne inwentarze pozostałości są w stanie rzucić nowe światło na wiele aspektów życia XIX-wiecznej społeczności. Jest to źródło dotychczas niewyko-rzystane, ciągle czekające na, należne mu, zainteresowanie historyków.

Przypisy: 1) Ustawy z lat 1818, 1819 i 1825 zmieniały jedynie szczeble urzędnicze i nazwy notariuszy; Por.: H. Szymańska, J. Śmiełowski, Akta notarialne z terenu Królestwa Polskiego i ich wartość naukowa, Archeion" t. XXX, 1959, s. 47. 2) S. Zawadzki, Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskim, t. II, Warszawa 1861, s. 860; por. także: J. Kazimierski, Akty notarialne i ich znaczenie dla badań historycznych XIX w., "Studia Źródłoznawcze" t. IV:1959, s. 110. 3) H. Szymańska, J. Śmiałowski, op. cit., s. 49. 4) B. Niemirka, Akta notariuszy w Sokołowie Podlaskim z l. 1795-1945 jako źródło do dziejów regionalnych, [w:] Źródła do dziejów regionu, I Siedlecka Sesja Archiwalna, Siedlce 2002, s. 105. 5) Ibid., s. 57; Por.: R. Kołodziejczyk, Akta notarialne warszawskie jako źródło do dziejów Warszawy, [w:] Studia historyczne. Księga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin prof. dra Stanisława Arnolda, Warszawa 1965, s. 196. 6) H. Szymańska, J. Śmiałowski, op. cit., s. 57. 7) Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim (dalej: APL O/R), Akta notariusza Franciszka Lubańskiego w Radzyniu Podlaskim (dalej: Notariusz F. Lubański), sygn. 2, nr 162. 8) Ibid., Akta notariusza Jana Saryusza Mnińskiego (dalej: Notariusz J. S. Mniński), sygn. 1, nr 268. 9) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 6, nr 189. 10) Nt. podziałów administracyjnych Lubelskiego i południowego Podlasia patrz np.: W Trzebiński, A. Borkiewicz, Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie 1815-1918, "Dokumentacja Geograficzna", zesz. 4, 1956; W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977. 11) Zestawienie właścicieli ziemskich na tym terenie por.: G. Welik, Spis majątków ziemskich z okolic Radzynia i ich właścicieli w połowie XIX wieku, "Radzyński Rocznik Humanistyczny" t. 1/2001,s. 171-188. 12) H. Chamerska, Drobna szlachta w Królestwie Polskim (1832-1864), Warszawa 1974, s. 8. 13) R. Czepulis, Uwarstwienie społeczne Królestwa w świadomości współczesnych, [w:] Społeczeństwo Królestwa Polskiego, red. W. Kula, Warszawa 1965, s. 354. 14) H. Chamerska, op. cit., s. 9. 15) Ibid., s. 27. 16) APL O/R, Notariusz J. S. Mniński, sygn. 2, nr 64. 17) Ibid., sygn. 3, nr 2. 18) Ibid., sygn. 3, nr 34. 19) H. Chamerska, op. cit., s. 8. 20) Ibid., s. 66-67. 21) J. Kazimierski, Miasta i miasteczka na Podlasiu (1808-1914), Warszawa 1994, s. 154. 22) H. Chamerska, op. cit., s. 70. 23) W inwentarzu pozostałości po Mariannie Jezierskiej z Paszek Wielkich spisujący akt notuje: "Dom jednoizbowy z sienią i komorą, drewniany, słomą kryty wraz z chlewem" - APL O/R, Notariusz J. S. Mniński, sygn. 2, nr 64. 24) Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. V, Red. E. Kawecka, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 309. 25) APL O/R, Notariusz J. S. Mniński, sygn. 4, nr 1. 26) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 4, nr 29. 27) Ibid., sygn. 7, nr 155. 28) Historia kultury materialnej..., op. cit., s. 310. 29) APL O/R, Notariusz F. Lubański, sygn. 5, nr 73. 30) Historia kultury materialnej..., op. cit., s. 437. 31) Ibid., s. 318-320. 32) APL O/R, Notariusz F. Lubański, sygn. 2, nr 141. Dwór Jana Nieprzeckiego w Podlodowie w opisie z 1820 r. przedstawiał się zaś następująco: "Dom murowany, którego długość łokci 33 (1 łokieć - 0,59 m), szerokości 13 łokci, grubość muru to 1,5 łokcia. Frontem na południe postawiony, do którego z frontu środkiem przez drzwi z tarcic na zawiasach podwójnie otwierane wchodzi się do sieni, w tej podłoga stara i pułap z tarcic. Z tej przez drzwi stare z klamrą i haczykiem wchód do izby, w tej podłoga stara i pułap z tarcic, okien w szyb 14 wpół otwieranych na zawiasach, z haczykami w ścianach wschodniej i południowej po jednym [...]. Komin szafiasty murowany, piec z białych kafli stary. Z tej izby na lewo przez drzwi z tarcic na zawiasach [...] wchodzi się do alkierza. Komin szafiasty, z tego szabaśnik do chleba murowany, piec biały kaflowy wspólny z izbą. Okno z okiennicą w ścianie północnej. Na lewo przez drzwi do sieni i na wprost do izby, a z tej na lewo obok alkierza przez drzwi podobnie okute wchód do komórki. Tam okno z okiennicą w ścianie wschodniej. Znowu do sieni. Tu za schodami na lewo przez drzwi z zamkiem i kluczem wchód do izby zwanej 'Skarbiec'. Pułap murowany, okien 3 okutych z okiennicami. Piec z kafli polerowanych, nakrapianych, komin szafiasty murowany [...]. - Ibid., sygn. 5, nr 73. 33) Ibid., sygn. 2, nr 141. 34) Ibidem; "Za [...] domem, w tyle od połowy tej części nad stawkiem do drugiej części dziedzińca należących, są zbudowane chlewy z drzewa tartego, w słupy stawiane, słomą poszyte o trzech przegrodach i tylu ordynaryjnych na biegunach drzwiach, frontem na północ obrócone" - Folwark Przytoczno Salomei Szyndler. 35) Ibidem; "Z [...] dworu wprost na zachód w [...] dziedzińcu obora z drzewa tartego w słupy stawiana, o jednych z prawej strony podwójnych na biegunach wierzejach. Wewnątrz okólnik z drzwiami takimi, gdzie drabiny słomą poszyte" - Folwark Przytoczno Salomei Szyndler. 36) Ibidem; "Z drzewa tartego w węgieł, figury trójkąta zbudowana. Frontem do środka na wschód obrócona, słomą poszyta, o 3 zapolach, 2 klepiskach, 4 podwójnych na biegunach wierzejach z urządzeniami i skoblami do zamykania" - Folwark Przytoczno Salomei Szyndler. 37) Folwark Podlodów Jana Nieprzeckiego - Ibid., sygn. 5, nr 73. 38) Ibidem; Dwór Jana Nieprzeckiego w Blizocinie. 39) Ibid., sygn. 2, nr 141. 40) Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 2, nr 34. 41) Ibidem. 42) Ibid., sygn. 3, nr 2. 43) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 5, nr 56 - Inwentarz pozostałości po Kunegundzie Gąsowskiej z Górki Kockiej. 44) Historia kultury materialnej...,op. cit., s. 407-409. 45) APL O/R, Notariusz F. Lubański, sygn. 5, nr 73. 46) Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 1, nr 242. 47) Ibidem. 48) Wojciech Łada Paszkowski z Paszek Małych - Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 4, nr 29; Józef Niewęgłowski z Licht - Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 3, nr 2; Jan Nieprzecki z Dóbr Podlodów - Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 5, nr 73. 49) Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 4, nr 62 - Inwentarz pozostałości po Janie S. Mnińskim z Radzynia Podl. z 1815 r. 50) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 2, nr 44 - Inwentarz pozostałości po Wojciechu Wierzchowskim z Kopiny z 1817 r. 51) Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 1, nr 240 - Inwentarz pozostałości po Ignacym Laskowskim z Paszek Wielkich z 1812 r. 52) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 7, nr 45 - Inwentarz pozostałości po Wincentym Karlikowskim z Przytoczna z 1822 r. 53) "Fuzja z osadą ordynaryjną prosta stara" po Józefie Niewęgłowskim z Licht - Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 3, nr 2; "fuzja angielska w orzech oprawna, fuzja niemiecka wyrzynana w orzech oprawna, para pistoletów angielskich" po Franciszku Perlickim z Przytoczna - Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 1, nr 113. 54) 2 fuzje, trąbki, pasy i torby myśliwskie po Dionizym Stalkowskim z folwarku Białobrzegi - Ibid., sygn. 6, nr 189. 55) Ibid., Akta notariusza Jana Piotra Baranowskiego w Radzyniu Podlaskim (dalej: Notariusz J. P. Baranowski), sygn. 1, nr 54 - Inwentarz pozostałości po Adamie Stodolnickim z Siedlanowa z 1825 r. 56) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 5, nr 73. 57) Ibid., sygn. 1, nr 113. 58) Np. inwentarz pozostałości po Ignacym Laskowskim z Przegalin Wielkich - Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 1, nr 240. 59) Ibid., sygn. 1, nr 268. 60) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 2, nr 41. 61) Oprócz wspomnianych wyżej: Aleksandry Bloeteur i Kazimierza Nestorowicza, jeszcze tylko Adam Stodolnicki, właściciel Siedlanowa i Białej - Ibid., Notariusz J. P. Baranowski, sygn. 1, nr 54. 62) Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 4, nr 62: 1. "Prawa w języku łacińskim i polskim razem prawa cywilnego i kryminalnego; 2. Dykcjonarz historyczny w 4 tomach po polsku; 3. Historia Polska. 2 tomy; 4. Duch prawa. 2 tomy; 5. Nauka prawa przyrodzonego; 6. Mowa króla francuskiego Ludwika XVI; 7. Początek historii; 8. Grammatyka geografii; 9. Sposób uprawy roli; 10. Wiadomości gospodarskie; 11. Uwagi nad upadkiem Rzymu; 12. Pamiętnik Warszawski; 13. Chronica Herborum; 14. Historia Polska. 3 tomy; 15. Historia książąt i królów polskich; 16. Arytmetyka; 17. Elementarz polski; 18. Krótki rys processa do kodeksu Napoleona; 19. Kodeks Napoleona, księga 3; 20. Psałterz Dawidów, cz. I-II"; 63) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 1, nr 1 - Inwentarz pozostałości po ks. Wincentym Jezierskim z Kocka, zmarłym w roku 1816: 1. "Medytacje; 2. Dzieła św. Palezjusza; 3. Magnum Theatrum vitae humane, tom 2; 4. Ofiara sprawiedliwości; 5. Ziarno gorczycy; 6. Prawdy wieczne; 7. Rekolekcje duchowe; 8. Nabożeństwa do św. Wincentego; 9. Spiritualia Exercitisi; 10. Książeczka do nabożeństwa; 11. Czyny Władysława IV, po łacinie; 12. Śmierć sprawiedliwych; 13. Medytacje pisane; 14. De Vanitatu Conditiorum; 15. Słodka śmierć sprawiedliwych; 16. Brewiarz"; Według wyceny notariusza książki warte były około 9 zł. 64) Ibid., sygn. 2, nr 162 - Dom wielmożnej Antoniny z Chojeckich Biesiadowskiej w 1817 r. 65) Ibid., sygn. 1, nr 5. 66) Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 2, nr 49. 67) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 5, nr 56. 68) Ibid., sygn. 1, nr 25. 69) Ibid., sygn. 1, nr 1. 70) Ibid., Notariusz J. S. Mniński, sygn. 4, nr 1. 71) Ibid., sygn. 1, nr 242. 72) Ibid., sygn. 1, nr 240. 73) Ibid., sygn. 3, nr 2. 74) Ibid., sygn. 2, nr 41. 75) Ibid., Notariusz F. Lubański, sygn. 5, nr 73. 76) Ibid., sygn. 2, nr 141.

Dariusz Magier

POWRÓT

© Dariusz Magier. Prawa autorskie zastrzeżone. Pierwodruk: Szlachta powiatu radzyńskiego w świetle inwentarzy pozostałości w aktach notariuszy z lat 1812-1830, [w] Notariat i akta notarialne na ziemiach polskich w XIX-XX wieku, red. S. Piątkowski i K. Skupieński, Radom 2004, s. 69-81.