AKTYWNOŚĆ KOMUNISTYCZNA W REGIONIE BIALSKOPODLASKIM 1918-1939

Ruch komunistyczny stanowił próbę realizacji XIX-wiecznej społeczno-politycznej utopii, głoszącej całkowite zniesienie własności prywatnej, rodziny, zróż-nicowania klasowego społeczeństwa, religii i państwa, które identyfikowane były, jako przyczyny społecznego wyzysku i wszelkiego zła. Dążył on do zmiany ustroju na drodze rewolucyjnej, której uwieńczeniem miała być dyktatura proletariatu, czyli totalne rządy partii komunistycznej - uosobienia proletariatu (klasy robotniczej) i jego interesów. Autorami projektu ideologicznego komunizmu byli: Karol Marks i Fryde-ryk Engels, założyciele Związku Komunistów (1847) i autorzy Manifestu Komuni-stycznego (1848), zaczynającego się charakterystycznymi słowami: "Widmo krąży po Europie - widmo komunizmu...". Jednakże - jak słusznie zauważa Jacek Bartyzel - obraz komunizmu odbierany jest współcześnie przez pryzmat utopii realizowanej w praktyce, czyli marksizm w wersji rozwiniętej przez Włodzimierza I. Lenina (mark-sizm-leninizm), którego najbardziej jaskrawą postacią był stalinizm w okresie tyranii Józefa W. Stalina[1]. Potężnym katalizatorem rozprzestrzeniania się ideologii komunistycznej było przejęcie władzy w Rosji przez bolszewików w 1917 r. Jego następstwem była utopia u władzy, czyli formalne powołanie pierwszego państwa robotników i chłopów - Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (ZSRS), którego głównym celem była od po-czątku sowietyzacja (sowiety - rady robotnicze) świata, realizowana - jak pokazała historia - przez większą część XX w. Gros tych działań stanowił eksport idei rewolu-cyjnych i wspieranie odśrodkowych sił w innych państwach, co w komunistycznej nowomowie ukrywało się pod mianem internacjonalizmu. Narzędziem Moskwy stała się w tym dziele Trzecia Międzynarodówka, zwana Kominternem, powołana z inicja-tywy W. Lenina w 1919 r. Szczególnie trudna rola przypadła w początkach istnienia państwa sowieckie-go sąsiadującej z nim Polsce, która w okresie formowania się własnej państwowości po okresie zaborów, musiała stawić czoła rozpędzonej machnie bolszewickiej, prze-pojonej duchem internacjonalistycznego wyzwalania proletariatu Europy. Siłą od-środkową miał być w państwie polskim ruch komunistyczny, całkowicie wsparty, tak pod względem materialnym jak i merytorycznym, na Moskwie. W grudniu 1918 r. powstała w Warszawie Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (od 1925 r. Ko-munistyczna Partia Polski) - partia nielegalna, jawnie występująca przeciwko nie-podległości Polski i dążąca do podporządkowania kraju Rosji Sowieckiej. Chrztem bojowym KPRP była wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, kiedy to komuniści opo-wiedzieli się po stronie najeźdźcy, wzywając społeczeństwo do zdrady i inicjując powstawanie konkurencyjnych, prosowieckich ośrodków władzy (Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski w Białymstoku, jako quasi-rząd Polski sowieckiej oraz jego terenowe odpowiedniki w postaci komitetów rewolucyjnych, tzw. rewkomy, rad delegatów robotniczych i formacji czerwonej milicji. Po odparciu najazdu bolszewickiego ruch komunistyczny w Polsce, skom-promitowany współpracą z najeźdźcą, przez cały okres międzywojenny pozostawał poza marginesem życia politycznego. Jego emanacją nadal była KPRP/KPP, partia zupełnie niesamodzielna, stanowiąca agenturę Związku Sowieckiego, zarządzaną za pośrednictwem Kominternu. Aczkolwiek komuniści nie odgrywali znaczącej roli politycznej, posiadali jednak ruchliwą siatkę płatnych agitatorów, których zadaniem było przenikanie do różnych środowisk polskiego społeczeństwa[2]. Akcentując ha-sła walki z faszystowską, obszarniczo-kapitalistyczną Polską i przejawami ucisku naro-dowego, znajdowali zwolenników głównie w środowiskach licznych na tym terenie mniejszości narodowych, nieprzychylnie nastawionych do polskiej państwowości[3]. Pomimo funkcjonowania w warunkach nielegalności, komuniści wykorzy-stywali konstytucyjny katalog wolności obywatelskich II Rzeczypospolitej, przejmu-jąc kontrolę (lub nawet inicjując ich powstawanie) nad legalnymi lewicowymi, rady-kalnie ukierunkowanymi organizacjami politycznymi. Stąd pod pojęciem aktywności komunistycznej rozumiemy nie tylko przejawy działalności KPRP/KPP, ale również zdominowane przez agitatorów tej partii, lub pozostające pod ich wpływem: Komu-nistyczną Partię Zachodniej Białorusi, Komunistyczną Partię Zachodniej Ukrainy, Komunistyczny Związek Młodzieży Polski, Niezależną Partię Chłopską, Zjednocze-nie Lewicy Chłopskiej "Samopomoc", Ukraińską Partię Socjaldemokratyczną, ukra-iński Związek Włościański Sel-Sojuz, czy Białoruską Włościańsko-Robotniczą Hro-madę. Zaplecze finansowe komunistów stanowiła Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjonistom, tzw. Czerwona Pomoc[4]. Szczególnie narażone na agitację komunistyczną były tereny przyległe do gra-nicy z ZSRS, uznawane przez państwo sowieckie za obszar wydarty im w 1920 r. Należał doń również region bialskopodlaski, który na przeciąg kilkunastu dni zna-lazł się wówczas pod bolszewicką okupacją. Pod pojęciem regionu bialskopodlaskiego należy tu rozumieć tereny niejako naturalnie ciążące ku Białej Podlaskiej, które dopiero w drugiej połowie XX w. wy-dzielono administracyjnie jako województwo bialskopodlaskie (1975-1998), czyli obecne powiaty: bialski, północno-wschodnia część łosickiego, północno-zachodnia część parczewskiego i radzyński. Pod względem demograficznym były to tereny bardzo zróżnicowane narodowościowo i religijnie. Obszary wiejskie zamieszkane były w większości przez polską ludność wyznania katolickiego, choć aż 40% sięgał odsetek ludności pochodzenia rusińskiego (Ukraińcy i Białorusini), wyznawców prawosławia i unitów. Znaczną większość mieszkańców miast stanowili natomiast Żydzi, co było skutkiem XIX-wiecznej migracji tej ludności z głębi Rosji[5]. Znaczny odsetek mniejszości narodowych stanowił atrakcyjny kąsek dla KPRP/KPP oraz organizacji autonomicznych - KPZB i KPZU. Odzwierciedleniem tego może być stan więźniów i aresztowanych za działalność komunistyczną, osadzonych w bialskim zakładzie karnym. Analiza ich narodowości, przeprowadzona dla pierw-szej połowy lat 30. XX w. wykazuje, że 41% było pochodzenia ukraińskiego, 31% - żydowskiego, 23% - białoruskiego. Polacy stanowili zaledwie 5% osadzonych za ko-munizm[5]. Polską ludność wiejską pociągały przeważnie hasła radykalnej lewicy chłopskiej, reprezentowanej przez NPCh, a po jej delegalizacji - ZLCh "S". Znaczną część ruchu komunistycznego stanowili Żydzi, którzy opanowali funkcje kierowni-cze na wszystkich szczeblach tutejszego Komitetu Okręgowego partii[6]. Wbrew próbom udowadniania wywrotowych tradycji komunistycznych na omawianym terenie[7], miejscowe struktury KPRP/KPP, wchodzące w skład Komi-tetu Okręgowego partii w Siedlcach (do 1925 r. KO Łomża-Siedlce) należały do naj-słabszych w Polsce i liczyły od 200 do 500 członków[8]. Ich dążenia musiały zderzyć się z konserwatyzmem miejscowej społeczności polskiej, której podstawę stanowiła liczna w tym regionie drobna szlachta zagrodowa, tradycyjnie dzierżąca depozyt narodu politycznego. Jak trafnie zauważa Mariusz Bechta, jej idealizm, patriotyzm i wiara katolicka udzielały się również Polakom o innych korzeniach etnicznych, np. rusińskich czy niemieckich[9]. Antynarodowe wystąpienia komunistów spotkały na swej drodze - jak to nazywa Marek J. Chodakiewicz - puklerz polskości w postaci kon-serwatyzmu podlaskich rolników, którzy dopasowali się do "stworzonych przez za-grodowców standardów, [zaś] nad rozwojem narodowym i społecznym czuwało [...] duchowieństwo katolickie oraz inteligencja i ziemianie[10]. Nic zatem dziwnego, że komuniści byli w okresie dwudziestolecia międzywojennego nie tylko ścigani przez prawo II RP, ale obejmował ich również ostracyzm ze strony miejscowego społeczeń-stwa, w którym uchodzili za zdrajców, wywrotowców i bezbożników[11], co mogło też stanowić wynik nie unikania terrorystycznych metod działalności, kryjących się pod eufemistycznym określeniem ubojowienia mas[12]. Analiza aktywności komunistów w regionie bialskopodlaskim oparta została na materiale źródłowym, przechowywanym w Oddziale zamiejscowym lubelskiego Archiwum Państwowego w Radzyniu Podlaskim. Stanowią go zwłaszcza akta wy-miaru sprawiedliwości, zgrupowane w takich zespołach archiwalnych jak: Prokura-tor Sądu Okręgowego w Białej Podlaskiej z lat 1919-1939, Sąd Okręgowy w Białej Podlaskiej z lat 1919-1932 i Sąd Okręgowy w Siedlcach Wydział Zamiejscowy w Bia-łej Podlaskiej z lat 1933-1939. Znacznym uzupełnieniem były też teczki osobowe działaczy ruchu robotniczego z zespołu archiwalnego Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Białej Podlaskiej, gromadzone przez różne instan-cje Polskiej Partii Robotniczej i PZPR w latach 1944-1989. Prezentowana poniżej wizualizacja jest wynikiem przełożenia liczby wystą-pień komunistycznych w poszczególnych miejscowościach regionu bialskopodla-skiego, poświadczonych w źródłach archiwalnych, na mapę tego obszaru geogra-ficznego. Dwudziestolecie międzywojenne podzielono na trzy okresy, oddające ak-tualny stan organizacyjny i programowy ruchu komunistycznego, czyli czas najazdu bolszewickiego 1920 r., lata 1921-1926 i 1927-1938. Natężenie agitacji komunistycznej oznaczono za pomocą trzech kolorów, z których biały oznacza aktywność znikomą, szary - słabą, czarny - dużą. Wojska sowieckie wkraczające na tereny południowego Podlasia w 1920 r. entuzjastycznie witała zwłaszcza komunizująca młodzież żydowska, radykalna część członków Polskiej Partii Socjalistycznej oraz przedstawiciele rewolucyjnie nastawio-nego Związku Zawodowego Robotników Rolnych[13]. Po stronie bolszewików opowiedział się np. cały zarząd Związku Robotników Rolnych w Radzyniu, który wszedł w skład miejscowego Rewkomu. Na jego czele stanął Aleksander Zamył-ko[14]. Kierownikiem bialskiego Rewkomu i "gorliwym pracownikiem bolszewickiej czerezwyczajki" był Szulim Winograd[15]. Jednocześnie po stronie Sowietów opo-wiadali się często kryminaliści, którzy liczyli na uwolnienie z rąk polskiej Temidy, jak np. Marian Słupecki, były policjant z Białej Podlaskiej, osadzony za łapownictwo w więzieniu i uwolniony przez bolszewików w sierpniu 1920 r. Słupecki ochoczo przystąpił do służby u najeźdźców, zaczął tworzyć w Białej Podlaskiej zręby czerwo-nej milicji i "gorliwie" prześladował osoby, które zachowały lojalność względem Rze-czypospolitej[16]. Na mapce nr 1 uwidoczniono natężenie wystąpień probolszewickich w czasie krótkotrwałej okupacji regionu przez wojska sowieckie w sierpniu 1920 r. Słaba ak-tywność wystąpień (chodzi o faktyczne poparcie dla Sowietów, bez względu na mo-tywy takiego postępowania) wspierających bolszewików oznacza obszary, na któ-rych odnotowano 1-3 takie przypadki. Do dużej aktywności zaliczono powyżej 4 ta-kich wystąpień w jednej miejscowości, przy czym największego poparcia udzielono bolszewikom w Radzyniu, Białej Podlaskiej, Parczewie i folwarku Czuchów-Pieńki w pow. konstantynowskim. Nadmienić należy, że większość osób, które czynnie wsparły bolszewików w czasie najazdu w 1920 r., opuściła region wraz z wojskami sowieckimi w czasie ich odwrotu na wschód. W latach 1921-1926 nastąpiła zmiana w polityce propagandowej prowadzonej przez KPRP. Piętno zdrady, które przylgnęło do ruchu komunistycznego po najeź-dzie bolszewickim, spowodowało potrzebę rozwinięcia zakresu oddziaływania tej partii na jak najszersze środowiska społeczne II RP, czego symbolem było utworze-nie organizacji autonomicznych KPZU i KPZB, oraz korekta nazwy na bardziej ogólną - Komunistyczna Partia Polski. Zaczęto również lansować hasło prawdziwej niepodle-głości, czyli dyktatury proletariatu i przekształcenia Polski w republikę sowiecką[17]. Te cezury zamykają mniej więcej również okres funkcjonowania połączonego KO KPP Łomża-Siedlce (1922-1925). Schematyczne zobrazowanie struktury komunistycznej rodzi pewne problemy z uwagi na dużą nieregularność i płynność działań komunistów, wynikających nie-wątpliwie z funkcjonowania w warunkach nielegalności (częste aresztowania i po-trzeba ukrywania się lub przemieszczania na inne obszary Polski lub do ZSRS)[18]. Działalność komunistyczna polegała na zakładaniu tajnych struktur, kolportażu pra-sy i książek, rozrzucaniu ulotek, wywieszaniu transparentów i organizowaniu mani-festacji z okazji święta 1 maja. Mapka nr 1. Aktywność zwolenników bolszewizacji Polski w sierpniu 1920 r. Z taką propagandą komuniści występowali właściwie na terenie całego kraju. W re-gionie bialskopodlaskim znikomą aktywnością określono te tereny, na których odno-towano maksimum 2 takie przypadki. Słabą aktywnością określono te, na których odnotowano od 3 do 6 komunistycznych wystąpień; dużą - ponad 7. Do tych ostat-nich należał w tym okresie zwłaszcza Międzyrzec (25 przypadków odnotowywa-nych w źródłach), co musiało wynikać z faktu, że miasto to stanowiło największy w regionie ośrodek przemysłowy oraz największe skupisko ludności żydowskiej (75% ogółu mieszkańców). Daleko mniejszą aktywność przejawiał ruch komunistyczny na terenie Białej Podlaskiej i Radzynia (7). Okres 1927-1938 to znaczny wzrost aktywności komunistycznej, spowodowa-ny wzrostem niezadowolenia społecznego z powodu kryzysu gospodarczego u pro-gu lat 30. XX w. Na omawianym obszarze coraz liczniej pojawiają się płatni agitato-rzy, którzy obficie czerpią środki na działalność ze Związku Sowieckiego. Komu-nizm staje się stylem życia, który - zdarza się - przyjmują całe rodziny, stanowiące odtąd źródło komunistycznej propagandy i żelazny elektorat tej ideologii na najbliższe lata, jak np. rodzina Barnów z Międzyrzeca, Kiryluków z Drelowa, czy Matysiewi-czów i Filipiuków z gminy Biała w pow. Radzyńskim[19]. Mapka nr 2. Aktywność komunistyczna w latach 1921-1926. Znikomą aktywnością komunistyczną określono obszary, na których wystąpiły maksymalnie 3 przypadki; słabą - 4-10; dużą - powyżej 11. Terenem, gdzie siatka nie-legalnej działalności komunistycznej rozwijała się najszybciej była w tym czasie Biała Podlaska (62) i Radzyń (27) - stanowiące siedziby komitetów dzielnicowych KPP, a także (zwyczajowo) Międzyrzec (20). Pojawiają się też dosyć silne ośrodki komuni-styczne na terenach wiejskich, takie jak: gmina Biała i Drelów w pow. radzyńskim; Zabłocie, Rokitno, Piszczac czy Łomazy w pow. bialskim; Hołowczyce i Łosice w pow. konstantynowskim. Mapka nr 3. Aktywność komunistyczna w latach 1927-1938. Podsumowując należy zauważyć stopniowy wzrost aktywności komunistycz-nej w regionie bialskopodlaskim w ciągu kolejnych lat dwudziestolecia międzywo-jennego. O ile przypadki jawnej współpracy z bolszewickim najeźdźcą w 1920 r. były stosunkowo nieliczne wobec postawy ogółu społeczeństwa, o tyle w następnych okresach, a zwłaszcza w latach 30. XX w., nastąpiła znaczna aktywizacja tego środo-wiska. Związane to było niewątpliwie z internacjonalistyczną ofensywą sowiecką, padającą w Polsce na podatny grunt, przygotowany przez pogłębiający się kryzys ekonomiczny, który prowadził do znacznej pauperyzacji społeczeństwa i radykaliza-cji postaw środowisk najuboższych. Wewnętrzny rozkład struktury komunistycznej w latach 1936-1938 związany z kolejną falą stalinowskich czystek oraz ofensywa antykomunistyczna władz Rzeczypospolitej, doprowadziły do sparaliżowania siatki tego ruchu, a wraz z rozwiązaniem KPP przez Komintern w 1938 r. do zaniku aktywności komunistycznej w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch II wojny światowej. Uśpieni internacjonaliści polscy będą odtąd czekali na sygnał, który po powtórnym opanowaniu tych terenów przez ZSRS w 1944 r., rzuci ich na pierwszy plan polskiej sceny politycznej.

Przypisy: 1) J. Bartyzel, Komunizm, http://haggard.w.interia.pl/komunizm.html (wydruk w posiadaniu autora). 2) A. Albert, Najnowsza historia Polski 1914-1993, t. 1, Warszawa 1995, s. 284. 3) Z. S. Wojtkowiak, Problemy mniejszości narodowych w polskiej myśli politycznej II RP, http://konstytucje. ho.pl/pub/ł033.htm (wydruk w posiadaniu autora). 4) O metodach funkcjonowania MOPR na omawianym terenie patrz D. Magier, Zek polityczny - zek czerwony, "Szczerbiec", nr 5-7/2002, s. 8-10. 5) Nt. demograficznego oblicza omawianego obszaru patrz M. Bechta, Narodowo Radykalni. Obrona tradycji i ofensywa narodowa na Podlasiu w latach 1918-1939, Biała Podlaska 2004, s. 20-29. 6) Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim (dalej: APL O/Radzyń), Prokurator Sądu Okręgowego w Białej Podlaskiej, sygn. 13-16, sprawozdania statyczne naczelnika zakładu karnego w Białej Podlaskiej za lata 1932-1936; zob. także D. Magier, Bolszewicka propaganda, "Myśl Polska na Podlasiu", nr 2/2003, s. 7. 7) A. Albert, dz. cyt., s. 183; A. Zwoliński, Kościół i polityka, http://www.cyf-kr.edu.pl/ ~zykalino/zwolinski21.htm (wydruk w posiadaniu autora); E. Horoch, Komunistyczna Partia Polski w województwie lubelskim w latach 1918-1938, Lublin 1993, s. 108; H. Cimek, Poglądy Komunistycznej Partii Polski na kwestię narodową. Sprawa rozwiązania partii, [w] Tragedia Komunistycznej Partii Polski, red. J. Maciszewski, Warszawa 1989, s. 1989, s. 108-109; tenże, Komuniści, Polska, Stalin 1918-1939, Białystok 1990, s. 14. 8) Zob. E. Horoch, J. Jachymek, Z rewolucyjnych i postępowych tradycji województwa bialskopodlaskiego, Biała Podlaska 1978, s. 2-3. 9) M. Bechta, dz. cyt., s. 129. 10) Tamże, s. 25. 11) M. J. Chodakiewicz, Radykalizm i tradycja, "Najwyższy Czas", nr 43/2004, s. 30-31. Odnośnie roli duchowieństwa w zwalczaniu zagrożenia ideologii komunizmu warto wymienić chociażby charakterystyczny przykład ks. Stefana Wyszyńskiego, późniejszego Prymasa Polski, który problematyce tej poświęcił w latach 30. XX w. około 30 publikacji - zob. A. Poniński, Realista i prorok. Zarys poglądów ks. Stefana Wyszyńskiego na socjalizm i komunizm, http://www.diecezja.wloclawek.pl/Ateneum/ poninski_553.htm (wydruk w posiadaniu autora). Nt. tradycjonalistycznej postawy inteligencji Południowego Podlasia zob. D. Magier, Narodowe elity i społeczna samoobrona, "Szczerbiec", nr 3-4/2002, s. 4-5. Ostoja konserwatywnego ziemiaństwa w regionie, Seweryn ks. Czetwertyński z Suchowoli, przekonywał, że istotą komunizmu jest negowanie prawa i ładu Bożego, gdyż jedynie one są w stanie ochronić naród od zepsucia moralnego. Zauważał, że "internacjonalizm komunistyczny uderza w pojęcie państwa narodowego i niszczy ojczyznę" - za M. Bechta, dz. cyt., s. 143. 12) Zob. M. Gomółka, Komunistyczna Partia Polski w powiecie łukowskim, "Rocznik Bialskopodlaski", t. 12/2004, s. 91. 13) Zob. J. Kowalski, Zarys historii polskiego ruchu robotniczego w latach 1918-1939, cz. 1, Warszawa 1968, s. 264-265; A. Kołodziejczyk, Nożownicy spod znaku KPP, "Słowo Podlasia", nr 12-13/1992; Napad zbrodniczy na tle politycznym, "Głos Międzyrzecki", nr 2/1930, s. 4; D. Magier, Che-rwony terror, "Najwyższy Czas", nr 37/2004, s. 32-33. 14) H. Mierzwiński, Wojna polsko-sowiecka 1919-1920, [w] Rok 1920 na Podlasiu. Materiały z sesji popularno-naukowej zorganizowanej 10 XI 1990 r. w Białej Podlaskiej pod red. doc. dr hab. Henryka Mierzwińskiego, Biała Podlaska 1991, s. 85. 15) Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim (dalej: APL O/Radzyń), Sąd Okręgowy w Białej Podlaskiej, sygn. 810. 16) Tamże, Prokurator Sądu Okręgowego w Białej Podlaskiej, sygn. 72. 17) P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1942-1944, Warszawa 2003, s. 28; A. Albert, dz. cyt., s. 154. 18) E. Horoch, Komunistyczna Partia Polski...., s. 27. 19) Tamże, dz. cyt. s. 23-24; zob. także APL O/Radzyń, baza danych "Komuniści" - osoby oskarżone o działalność komunistyczną przed wymiarem sprawiedliwości w bialskim okręgu sądowym w latach 1919-1939.

Dariusz Magier

POWRÓT

© Dariusz Magier. Prawa autorskie zastrzeżone. Pierwodruk: Aktywność komunistyczna w regionie bialskopodlaskim w latach 1918-1938, "Podlaski Kwartalnik Kulturalny", nr 2/2005, s. 22-31.