ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW REGIONU BIALSKOPODLASKIEGO PRZECHOWYWANE I KSZTAŁTOWANE PRZEZ ODDZIAŁ ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W RADZYNIU PODLASKIM

Trawestując znaną wykładnię znaczenia archiwum i archiwistyki Tadeusza Grygiera[1] można stwierdzić, że brak archiwum składa szacowne ciało Historii do grobu, powoduje chorobliwą migrenę prawa, a w dodatku paraliżuje działalność tej, która sądzi, że z archiwum, zarówno w jej znaczeniu instytucjonalnym jak i aktowym, ma niewiele punktów stycznych - współczesnej administracji. Historycy wiedzą, jak twierdzenie to jest prawdziwe, wszak to oni "okupują" w większości pracownie naukowe archiwów państwowych. Przedstawiciele administracji żyją zaś w nieświadomości do czasu, kiedy to okazuje się, że do dalszego rozpatrzenia sprawy niezbędne jest sięgnięcie do dokumentacji wytworzonej 20, 50, 100 i więcej lat temu. Jan Riabinin, wybitny archiwista lubelski, pisał: "Ślady pozostawione przez naszych przodków, my przeorywamy. Ślady, które my pozostawimy, przeorają nasi potomni. Dokładna znajomość gruntu, na którym odbywa się orka życia narodowego, stanowi niezbędny warunek prawidłowej rozbudowy gmachu państwowego, tak politycznego jak i społecznego"[2]. Oddział Archiwum Państwowego w Radzyniu Podlaskim powstał w drugiej połowie 1975 r. Powołanie go zbiegło się w czasie z reformą podziału administracyjnego państwa, która spowodowała korektę sieci archiwalnej. Dotychczasowe powiatowe archiwa państwowe, działające w miejscowościach stanowiących siedziby powiatów i obejmujące teren jednego lub kilku powiatów, zostały zlikwidowane lub przekształcone w oddziały terenowe tych samych wojewódzkich archiwów państwowych, którym podlegały dotychczas. Powiatowe Archiwum Państwowe w Łukowie, które działalnością swoją obejmowało teren powiatów: bialskiego, łukowskiego, parczewskiego i radzyńskiego przeniesiono do Radzynia Podlaskiego i przekształcono w oddział terenowy Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Lublinie. Początki Oddziału były bardzo trudne. Większość akt wciąż pozostawała w Łukowie, gdzie do wiosny 1976 r. utrzymywano jeszcze ponad 100 m2 powierzchni użytkowej. Paraliżowało to typowe dla archiwum państwowego czynności z dziedziny udostępniania, opracowywania, a także przejmowania akt z instytucji, tym bardziej, że na przejęcie czekała duża ilość archiwaliów po zlikwidowanych prezydiach powiatowych rad narodowych i urzędach powiatowych. Wówczas też wydzielono z własnego zasobu szereg materiałów archiwalnych wytworzonych na terenie pow. łukowskiego, który po reformie administracyjnej z 1975 r. znalazł się w granicach województwa siedleckiego, i przekazano je do - podniesionego do rangi wojewódzkiej - Archiwum Państwowego w Siedlcach[3]. Były to m. in. takie zespoły jak: Akta miasta Łukowa, Starostwo Powiatowe w Łukowe, akta notariuszy powiatu łukowskiego, Prokuratura Powiatowa w Łukowie, Powiatowy Urząd Ziemski w Łukowie, Szpital św. Tadeusza w Łukowie, Sąd Pokoju w Łukowie i in. W sumie przekazano ok. 61 mb. akt. W zamian uzyskano z Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Siedlcach archiwalia z terenu części powiatu łosickiego, który wszedł w skład województwa bialskopodlaskiego, m. in.: akta notariuszy miasta Łosic, Sąd Grodzki w Łosicach, sądy pokoju powiatu konstantynowskiego - ok. 43 mb. materiałów archiwalnych[4]. Obecna organizacja Oddziału AP w Radzyniu Podlaskim, jego miejsce w strukturze APL oraz zadania określone zostały w Statucie Archiwum Państwowego w Lublinie[5], a teren jego działania obejmuje obecnie powiaty: bialski, parczewski, radzyński w województwie lubelskim oraz łosicki w województwie mazowieckim. Wykonuje on wszystkie zadania określone w §§ 5-8 Statutu, w zakresie swojej właściwości terytorialnej[6], co oznacza kształtowanie państwowego zasobu archiwalnego, przejmowanie i zabezpieczanie materiałów archiwalnych, ich ewidencjonowanie, udostępnianie, prowadzenie działalności naukowej i wydawniczej, popularyzację i informowanie o zasobie. Wśród 770 mb. zasobu, na który składa się 385 zespołów liczących łącznie blisko 78000 j.a. przechowywanych w radzyńskim Archiwum Państwowym[7], znajdują się XIX i XX-wieczne materiały archiwalne wytworzone głównie na terenie, który w latach 1975-1998 wchodził w skład województwa bialskopodlaskiego, stąd obszar ten na potrzeby referatu określiłem mianem regionu bialskopodlaskiego. Przegląd źródeł do dziejów tych terenów poprzedzę uwagą, że akta typowe dla administracji państwowej i samorządowej, które w Oddziale AP w Radzyniu Podlaskim przechowywane są zgodnie z zasadą pertynencji terytorialnej, zostaną potraktowane dość pobieżnie. Każdy kto miał wgląd w ten typ materiałów archiwalnych ma już niejakie pojęcie o tkwiących w nich możliwościach źródłowych. Aktami administracji rządowej i samorządowej będą więc: akta gmin i miast, starostwa powiatowe, powiatowe rady narodowe, powiatowe urzędy ziemskie, prezydia powiatowych i gromadzkich rad narodowych. Akta gmin funkcjonujących do 1954 r. wchodzących w skład zasobu radzyńskiego Archiwum Państwowego, podzielić najlepiej pod względem przynależności powiatowej: gminy powiatu bialskiego z lat 1886-1954 (21 gmin), łukowskiego z lat [1811] 1824-1954 (gminy: Białobrzegi, Łysobyki, Ulan), radzyńskiego z lat 1880-1954 (14 gmin). Zważywszy na fakt, że gminy wiejskie będące jednostkami administracji państwowej najniższego stopnia, a równocześnie podstawowymi komórkami samorządu terytorialnego, powstały już w 1809 r.[8], zachowany materiał aktowy jest w znacznym stopniu zdekompletowany. Przeważają materiały archiwalne wytworzone w XX w., w tym znakomita większość dopiero w okresie międzywojennym i późniejszym[9]. Dokumentacja powstała w okresie zaborów zawiera księgi meldunkowe i z reguły dotyczy spraw włościańskich[10]. Z okresu międzywojennego zachowały się normatywy, sprawy gospodarcze, budżetowe, podatkowe, personalne, opieki społecznej, weterynarii, oświaty i kultury, wojskowe, bezpieczeństwa i porządku publicznego, przemysłu i handlu[11]. Nadzwyczaj zdekompletowane akta z okresu okupacji hitlerowskiej zawierają budżety, sprawozdania rachunkowe, sprawy personalne, kontyngentów i aprowizacji, opieki społecznej, bezpieczeństwa i porządku publicznego[12]. Dokumentacja powojenna zachowana jest stosunkowo dobrze i odzwierciedla kancelaryjną działalność zarządów gmin i gminnych rad narodowych funkcjonujących do 1954 r. Wśród zespołów, które zawierają materiały wytworzone przed rokiem 1900 znajdują się także akta miast istniejących na omawianym terenie. W radzyńskim Archiwum Państwowym przechowywanych jest 8 zespołów akt miast: - Akta miasta Białej Podlaskiej z lat 1833-1950 [1958]; 1863 j.a.; 16,80 mb.; - Akta miasta Janowa Podlaskiego z lat 1919-1939; 5 j.a.; 0,10 mb.; - Akta miasta Kocka z lat 1877-1950; 456 j.a.; 4,65 mb.; - Akta miasta Łosic z lat 1923-1950; 125 j.a.; 0,90 mb.; - Akta miasta Międzyrzeca Podlaskiego z lat 1873-1950; 467 j.a.; 6,75 mb.; - Akta miasta Parczewa z lat 1863-1950 [1952]; 176 j.a.; 1,50 mb.; - Akta miasta Radzynia Podlaskiego z lat 1905-1950; 88 j.a.; 1,10 mb. Dokumentacja ta jest wysoce zdekompletowana, a procentowy stan jej zachowania waha się od 50% (Akta miasta Białej Podlaskiej, Kocka, Międzyrzeca Podlaskiego), poprzez 30% (Akta miasta Łosic), 25% (Akta miasta Parczewa), 10% (Akta miasta Radzynia Podlaskiego), aż do zupełnie szczątkowej ilości Akt miasta Janowa Podlaskiego[13]. Warto tu zwrócić uwagę, że zespoły: Akta miasta Międzyrzeca Podlaskiego i Akta miasta Radzynia Podlaskiego rozbite są wbrew zasadzie proweniencji, a niewielka część materiałów archiwalnych przechowywanych jest w Archiwum Państwowym w Lublinie w zespołach: Akta miasta Międzyrzeca Podlaskiego (1558-1818; 7 j.a.; 0,40 mb.) i Akta miast województwa lubelskiego - zbiór szczątków zespołów (1742; 1 j.a.)[14]. Najbogatszy w tej grupie, zarówno pod względem ilości materiału aktowego, jak i źródłowego, jest zespół Akta miasta Białej Podlaskiej, w skład którego wchodzą materiały archiwalne wytworzone przez urząd municypalny (do roku 1843), magistrat (do roku 1939), okupacyjnego burmistrza komisarycznego (1940-1944) i zarząd miejski (do roku 1950). Wśród akt powstałych w okresie zaborów znajdują się architektoniczne i budowlane informacje na temat ratusza i innych budynków miejskich, materiały dotyczące opieki społecznej, nadzoru policyjnego, a ponadto sprawy meldunkowe i ewidencja ludności. Pośród źródeł do międzywojennych dziejów miasta znajdziemy kompletne z reguły protokoły z sesji Rady Miejskiej, posiedzeń Zarządu Miasta oraz akta obrazujące działalność poszczególnych komisji. Występują akta kancelarii Rady Miejskiej oraz wydziałów: Ogólnego, Finansowo-Budżetowego, Kasy Miejskiej, Administracyjnego, Wojskowego, Kultury i Oświaty, Opieki Społecznej i Zdrowia, Budowlano-Komunikacyjnego. Ponadto znajdują się tu akta własne Elektrowni i Rzeźni Miejskiej. Lata powojenne reprezentują akta Miejskiej Rady Narodowej i Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, komisji, dotyczące spraw budżetowych, podatkowych, oświatowo-kulturalnych, ochrony zdrowia, wyznaniowych, budowlanych oraz ewidencja ludności. Część tych akt może stanowić bazę źródłową do organizowania się państwowości po I i II wojnie światowej, znajdziemy materiały do dziejów oświaty i działalności kulturalnej w mieście, np. dotyczące Macierzy Szkolnej, dozoru szkolnego, przedstawień teatralnych (obwieszczenia), zabaw publicznych, loterii, wystaw, obchodów świąt narodowych i uroczystości państwowych. Pośród akt z okresu zaboru rosyjskiego znajdują się materiały dotyczące osób będących pod nadzorem policji. Zainteresowani problematyką gospodarczą odnajdą źródła do historii rzemiosła i handlu miejskiego, cechów, kursów rzemieślniczych, targowisk, cen rynkowych i aprowizacji miasta. Ponadto odnaleźć można materiały dotyczące działalności dobroczynnej, szpitalnictwa, przytułków dla starców i sierot. Badających urbanistykę miast zainteresują plany zabudowy Białej Podlaskiej z lat 1938-1942, akta budowy stacji autobusowej, szkoły, studni miejskich, kanalizacji[15]. Ciekawych informacji dostarczą materiały traktujące o rewindykacji akt miejskich wywiezionych w głąb Rosji w 1915 r.[16] Wśród nieaktowych materiałów archiwalnych, choć opracowanych łącznie z materiałem aktowym, znajdują się fotografie ludności Białej Podlaskiej z okresu międzywojennego[17] oraz obwieszczenia i plakaty rozwieszane w mieście przez urzędników miejskich[18]. W Aktach miasta Kocka bogatą bazę źródłową do historii miejscowości oraz działalności i organizacji władz miejskich zawiera dokumentacja z lat 1918-1944. Najwięcej informacji dostarczą, pomimo znacznego zdekompletowania, normatywy, protokoły z posiedzeń Rady Miejskiej, Zarządu i komisji, akta z wyborów do Rady Miejskiej, Sejmu Ustawodawczego oraz sprawozdania inspektora samorządowego z dokonanych lustracji biura Zarządu z lat 1922-1935[19]. Szczegółowych informacji na temat obsady personalnej Magistratu, Zarządu Miejskiego oraz Rady Miejskiej dostarczą zachowane teczki spraw osobowych. O bazie finansowej miasta poinformują z kolei budżety, księgi kasowe oraz akta podatkowe (podatki skarbowe, komunalne, gruntowe, drogowe, składki kościelne). Ciekawy materiał zawiera dokumentacja statystyczna, a także materiały wyliczające straty w mieście Kocku spowodowane działaniami wojennymi podczas I wojny światowej[20]. Wśród Akt miasta Międzyrzeca Podlaskiego "wiele światła na całokształt działalności władz miejskich i ich organizacji rzucają protokoły posiedzeń Rady, Magistratu i komisji. Stanowią one bazę źródłową do okresu organizowania się państwowości po I i II wojnie światowej. Można tu znaleźć materiały do dziejów oświaty i spraw kultury miasta, w tym dozoru szkolnego, zabaw publicznych, loterii i wystaw. Na uwagę zasługują ponadto akta dotyczące historii rzemiosła i handlu wiejskiego - zagadnienia dotykające działalności cechów i kursów rzemieślniczych[21] oraz akta personalne pracowników miejskich. Zespołami zawierającymi wiele źródeł do bezpośrednio powojennych dziejów omawianego regionu są: Starostwo Powiatowe w Białej Podlaskiej z lat [1942] 1944-1950 (1572 j.a.; 14,08 mb.) oraz Starostwo Powiatowe w Radzyniu Podlaskim z lat [194] 1944-1950. Starostwa miały pod swym nadzorem całokształt życia gospodarczego, społeczno-kulturalnego i politycznego na terenie swojej działalności, co odzwierciedla, zachowany w ok. 60-70% materiał aktowy. Bardzo wiele szczegółowych informacji z codziennego życia ludności ówczesnych powiatów bialskiego i radzyńskiego zawierają tygodniowe i miesięczne sprawozdania sytuacyjne starosty kierowane do wojewody lubelskiego oraz sprawozdania wójtów gmin do starosty[22]. Bogaty materiał dokumentujący przebieg reformy rolnej w regionie bialskopodlaskim odnaleźć można w aktach Powiatowego Urzędu Ziemskiego w Białej Podlaskiej z lat [1943] 1944-1948 (150 j.a.; 0,82 mb.) oraz Powiatowego Urzędu Ziemskiego w Radzyniu Podlaskim z lat 1944-1947 (82 j.a.; 0,62 mb.). Ukazują one działalność tych urzędów, dostarczają informacji na temat obsady personalnej PUZ, repatriacji, osadnictwa, administracji majątków przejętych na Skarb Państwa, ich parcelacji, a także regulacji hipotek i oświaty rolniczej[23]. Od 1950 r. większość kompetencji starostw przejęły Prezydia Powiatowych Rad Narodowych (PPRN). W Archiwum Państwowym w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim przechowuje się: - PPRN i Urząd Powiatowy (UP) w Białej Podlaskiej - [1944] 1950-1975; 7084 j.a.; 67,83 mb; - PPRN i UP w Parczewie - [1950] 1954-1975; 3148 j.a.; 27,45 mb.; - PPRN i UP w Łosicach - 1955-1975; 1105 j.a.; 18,42 mb.; - PPRN i UP w Radzyniu Podlaskim - [1947] 1950-1975; 5086 j.a.; 53,77 mb. O zawartości źródłowej dokumentacji wytworzonej przez prezydia powiatowych rad narodowych, przechowywanej w radzyńskim Archiwum, świadczyć może już sama struktura wewnętrzna tych instytucji. Organizacyjnie dzieliły się one na następujące wydziały: organizacyjno-prawny, spraw wewnętrznych, planowania gospodarczego, rolnictwa i leśnictwa, przemysłu i handlu, pracy i pomocy społecznej, zatrudnienia, oświaty i kultury, finansowy, budżetowo-gospodarczy, skupu, statystyki, zdrowia i opieki społecznej[24]. Odzwierciedla to działalność urzędu, a każdy z przechowywanych wydziałów stanowi podzespół w ramach materiałów archiwalnych danego prezydium powiatowej rady narodowej. Niższy szczebel państwowej administracji terenowej w tym okresie stanowiły prezydia miejskich rad narodowych (PMRN Biała Podlaska, Kock, Łosice, Międzyrzec Podlaski, Parczew, Radzyń Podlaski, Terespol n/Bugiem) z lat 1950-1973 oraz prezydia gromadzkich rad narodowych z lat 1954-1972, które również najlepiej rozpatrywać w podziale na PGRN powiatów: bialskiego, łosickiego, łukowskiego[25], parczewskiego i radzyńskiego. PMRN zawierają materiały obrazujące ogólne zasady funkcjonowania miejskich rad narodowych, zakres ich kompetencji oraz całą gamę źródeł, które opisują codzienne życie miast: inwestycje, sprawy komunalne, gospodarka terenami, kultura[26]. Z kolei zawartość akt gromadzkich rad narodowych odzwierciedla zakres ich kompetencji. Działalność GRN opierała się przede wszystkim o pracę organizacyjną i wyjaśniającą. Dbając o właściwe i terminowe przeprowadzenie prac w rolnictwie, czuwając nad stanem sanitarno-weterynaryjnym w gromadzie i organizując ochronę roślin GRN współdziałały z kółkami rolniczymi, spółdzielniami produkcyjnymi i innymi organizacjami spółdzielczymi[27]. GRN powierzono również prowadzenie drobnych zakładów produkcyjnych, młynów gospodarczych i jednostek usługowych. Ponadto do zadań GRN należało: utrzymanie lokalnych dróg gruntowych, zabezpieczenie funkcjonowania szkół podstawowych, przedszkoli, prowadzenie świetlic gromadzkich, bibliotek, żłobków, zieleńców, ośrodków zdrowia, dbanie o prawidłowy rozwój i ochronę drzewostanu. Odzwierciedleniem reformy administracyjnej państwa w 1975 r. w zasobie Archiwum Państwowego w Radzyniu Podlaskim jest pojawienie się akt Urzędu Wojewódzkiego i Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białej Podlaskiej, które - z racji ich ciągłego nie uporządkowania - nie są, niestety, w całości przejęte, pomimo likwidacji województwa bialskopodlaskiego wraz z końcem 1998 r. Ustawa o samorządzie terytorialnym z dnia 8.03.1990 r. skierowała z kolei do magazynów archiwów państwowych materiały archiwalne gminnych rad narodowych i urzędów gmin wytworzonych w latach 1973-1990, które - jeśli chodzi o instytucje z terenu byłego województwa bialskopodlaskiego, niemal w całości znajdują się już w zasobie Oddziału AP w Radzyniu Podlaskim. Jednakże zasób archiwum państwowego to nie tylko materiały archiwalne administracji państwowej i samorządowej. Jak wiadomo z Ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z dnia 14.07.1983 r.[28], która wciąż jest wykładnią w sprawach dokumentacji narosłej w wyniku procesów aktotwórczych w Polsce, "materiałami archiwalnymi wchodzącymi do narodowego zasobu archiwalnego [...] są wszelkiego rodzaju akta i dokumenty, korespondencja, dokumentacja finansowa, techniczna i statystyczna, mapy i plany, fotografie, filmy, nagrania dźwiękowe i wideofonowe oraz inna dokumentacja bez względu na sposób jej wytwarzania, mająca znaczenie jako źródło informacji o wartości historycznej o działalności Państwa Polskiego, jego poszczególnych organów i innych państwowych jednostek organizacyjnych oraz o jego stosunkach z innymi państwami, o rozwoju życia społecznego i gospodarczego, o działalności organizacji o charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym, zawodowym i wyznaniowym, o organizacji, rozwoju nauki, kultury i sztuki - powstała w przeszłości i powstająca współcześnie"[29]. Znajdziemy więc w zasobie Oddziału AP w Radzyniu Podlaskim szereg innego rodzaju materiałów archiwalnych. Wśród akt administracji specjalnej znajduje się dokumentacja urzędów skarbowych i statystycznych. Zespoły akt: Urząd Skarbowy w Białej Podlaskiej z lat [1923] 1936-1950 (209 j.a.; 3,80 mb.) oraz Urząd Skarbowy w Radzyniu Podlaskim z lat 1944-1947 (82 j.a.; 0,62 mb.) zawierają źródła do historii gospodarczej tych powiatów, a także funkcjonowania samych urzędów. Są to następujące rodzaje materiałów archiwalnych: plany pracy, klasyfikacje gruntów, rejestry wymiarowe, ewidencje gruntów gminnych, księgi biercze, kontrole skarbowe[30]. Akta Powiatowych Inspektoratów Statystycznych funkcjonujących na terenie Południowego Podlasia do 1975 r. które znalazły się w zasobie radzyńskiego Archiwum to: - Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Białej Podlaskiej - 1962-1975; 452 j.a.; 5,00 mb.; - Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Łosicach - 1960-1975; 79 j.a.; 1,50 mb.; - Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Parczewie - 1962-1974; 153 j.a.; 2,70 mb.; - Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Radzyniu Podlaskim - 1962-1975; 354 j.a.; 5,80 mb. Zespoły te dostarczają "materiałów statystycznych działalności wszystkich dziedzin gospodarki w powiecie"[31], a także organizacji samych instytucji. W zakres materiałów archiwalnych instytucji społecznych wchodzą zespoły: - RGO Polski Komitet Opiekuńczy w Białej Podlaskiej z lat 1940-1945 [1948] (54 j.a.; 0,59 mb.); - Powiatowy Komitet Opieki Społecznej (PKOS) w Białej Podlaskiej z lat 1944-1949; 23 j.a.; o,21 mb.; - PKOS w Radzyniu Podlaskim - [1941] 1944-1949; 29 j.a.; 0,21 mb.). Znajdziemy tam źródła do zagadnień opieki i pomocy społecznej, a także dotyczące ofiar wojny, pochodzące z okresu okupacji hitlerowskiej (RGO) oraz pierwszych powojennych lat Polski Ludowej (PKOS). Organizacją, której działalność należałoby historycznie zweryfikować w ramach rewizji dziejów PRL jest Powszechna Organizacja "Służba Polsce", funkcjonująca w latach 1948-1956. Na omawianym terenie istniały 4 Komendy Powiatowe "SP" w: Białej Podlaskiej, Łukowie, Parczewie, Radzyniu Podlaskim. Obecnie dosyć zdekompletowane materiały archiwalne (92 j.a.; 1,71 mb.) przez nie wytworzone przechowywane są w Archiwum Państwowym w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim w zbiorze szczątków zespołów: Komendy Powiatowe Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" w Białej Podlaskiej, Łukowie, Parczewie i Radzyniu Podlaskim. Badacz znajdzie tam informacje na temat sposobu wcielania młodzieży do brygad i szkół "SP", spraw gospodarczych, działalności komend (sprawozdania), fragmentarycznie zachowane listy osób wcielonych przymusowo do brygad, plany pracy, materiały dotyczące obsady personalnej komend, zakresu prac wykonywanych przez młodzież. Niezwykle ciekawy zasób źródłowy kryje się wśród akt wymiaru sprawiedliwości przechowywanych w radzyńskim Archiwum, w zespołach: Sąd Okręgowy w Siedlcach Wydział Zamiejscowy w Białej Podlaskiej z lat 1918-1939; Sądy pokoju powiatu konstantynowskiego (Huszlew, Swory) - zbiór szczątków zespołów z lat 1919-1921; Sąd Grodzki w Łosicach, SG w Międzyrzecu Podlaskim i SG w Parczewie z okresu międzywojennego; Prokurator Sądu Okręgowego w Siedlcach Wydział Zamiejscowy w Białej Podlaskiej z lat 1919-1949. Niestety w znakomitej większości dokumentacja sądowa jest nie opracowana, toteż korzystanie zeń jest utrudnione, a stopień jej wykorzystania przez badaczy minimalny. Zawierają zaś one wiele informacji dotyczących stosunków społecznych, narodowościowych, wydarzeń historycznych[32], uznania za zmarłych po II wojnie światowej i dziejów przestępczości. Akta Prokuratora i Sądu Okręgowego Wydziału Zamiejscowego w Białej Podlaskiej zawierają ponadto wiele informacji dotyczących działalności komunistycznej (okres międzywojenny) i sprzyjania bolszewikom w czasie wojny 1920 r.[33], a załączniki do akt w postaci dowodów przestępstw potrafią być w tych przypadkach bardzo interesujące. Odmienny materiał źródłowy zaliczany w Archiwum do grupy akt wymiaru sprawiedliwości zawierają akta notariuszy. W Oddziale AP w Radzyniu Podlaskim przechowywane są następujące grupy zespołów z aktami notarialnymi: - Akta notariuszy w mieście Konstatnynowie z lat [1811-1835] 1836-1844 (notariusze J. Lipnicki i Z. Hordziejewski); - Akta notariuszy w mieście Łosicach z lat 1810-1939 (notariusze: S. Czarnocki, W. Rozwoda, J. Bogusławski, F. Lipiński, M. Jaworski, J. Bykowski, K. Łazowski, J. Choromański, H. Górski, H. Taborowski); - Akta notariuszy miasta Międzyrzeca Podlaskiego z lat 1811-1939 (notariusze: F. Radzikowski, J. Choromański, Z. Rapczewski, J. Guliński, L. Łukaszewicz); - Akta notariuszy w mieście Radzyniu Podlaskim z lat 1812-1940 (notariusze: J. S. Mniński, F. Lubański, A. Szczawiński, J. P. Baranowski, L. Buszkowski, K. Strzegocki, W. Karwowski, W. K. Krasuski); - Akta notariusza Antoniego Złotkowskiego w mieście Sokołowie z lat 1810-1827. Akta notariuszy mogą stać się źródłem do badań nad zamożnością ziemiaństwa, kupiectwa, rzemieślników i ludzi z kart historii, literatów oraz przedstawicieli różnych narodowości (Polacy, Żydzi). Interesujące materiały mogą odnaleźć tam badacze zajmujący się historią: kultury materialnej, budownictwa (opisy kamienic, zakładów rzemieślniczych, umowy na dostarczanie materiałów budowlanych, plany obiektów), gospodarczą, kształtowania się burżuazji, dziejów ziemiaństwa, szlachty, wsi, przemysłu, handlu. Zainteresowanych historią sztuki zaciekawią zwłaszcza inwentarze pozostałości po posiadaczach dzieł sztuki. Z akt notarialnych skorzystają także badający zawody (akta założenia spółek, inwentarze, umowy kupna-sprzedaży, intercyzy, cesje, określenia majątku, testamenty) oraz dzieje wyznań (inwentarze pozostałości, cesje, akceptacje, testamenty)[34]. Podkreślę w tym miejscu, że w AP w Radzyniu Podlaskim rozpoczął się proces przejmowania akt notarialnych wytworzonych przez notariuszy miasta Białej Podlaskiej[35] oraz ksiąg hipotecznych z archiwów zakładowych Sądów Rejonowych w Białej Podlaskiej i Radzyniu Podlaskim. Bardzo popularne, zwłaszcza wśród studentów historii specjalności nauczycielskiej, są akta administracji szkolnej i szkół. W zasobie radzyńskiego Archiwum będą to zespoły: Inspektoraty Szkolne w Białej Podlaskiej, Łukowie i Radzyniu Podlaskim z lat 1944-1950, na które składają się akta szkół i przedszkoli funkcjonujących na terenie ww. powiatów i zawierają "sprawozdania [...] z działalności szkół, sprawy organizacyjne, protokoły z posiedzeń rady pedagogicznej, charakter i ocena prac prowadzonych w szkołach zawarta jest w protokołach i zaleceniach powizytacyjnych inspektorów szkolnych"[36]. Ponadto w Oddziale AP w Radzyniu Podlaskim przechowywane są materiały archiwalne Rady Szkolnej Powiatowej i Okręgowej w Łukowie z lat 1917-1935 (70 j.a..; 0,28 mb.)[37] oraz Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Leśnej Podlaskiej. Ten ostatni zespół zawiera akta z lat 1919-1948 (274 j.a.; 1,79 mb.), wśród których znajdziemy materiały dotyczące organizacji i funkcjonowania zakładu kształcenia nauczycieli, tak pod względem gospodarczym, jak i dydaktyczno-wychowawczym. W szczególności korzystających zainteresują: kronika, dane statystyczne, protokoły posiedzeń Rady Pedagogicznej, sprawozdania z konferencji metodycznych, pracy społecznej uczniów, funkcjonowania internatu[38], administrowania szkoły[39], akta dotyczące kształcenia (świadectwa, protokołów z egzaminów) oraz materiały personalne. W radzyńskim AP znajdziemy również, zawsze cieszące się dużą popularnością, akta partii i organizacji społeczno-politycznych. Są wśród nich materiały archiwalne Zarządów Powiatowych Związku "Samopomocy Chłopskiej" w Białej Podlaskiej, Parczewie i Radzyniu Podlaskim z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych[40], Wojewódzkiego Komitetu Frontu Jedności Narodu z lat [1973] 1975-1983[41] (okres wcześniejszy obejmują dwa inne zespoły przechowywane także w zasobie AP w Radzyniu Podlaskim: Powiatowy Komitet Frontu Jedności Narodu w Białej Podlaskie z lat 1956-1975 i Powiatowy Komitet Frontu Jedności Narodu w Radzyniu Podlaskim z lat 1971-1974), Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego Rady Wojewódzkiej w Białej Podlaskiej z lat 1983-1989, Ligi Kobiet Polskich Zarządu Wojewódzkiego w Białej Podlaskiej. Niezwykle ciekawy materiał źródłowy, w dodatku ciągle nie wykorzystany, zawiera zespół: Liga Morska i Kolonialna Obwód w Łukowie z lat 1933-1939 (49 j.a.; 0,13 mb.) - okólniki i zarządzenia Głównego Komitetu LMiK, biuletyny informacyjne Biura Zarządu Głównego, broszury, czasopisma, obwieszczenia, ogłoszenia, materiały dotyczące kół wiejskich i szkolnych Ligi, protokoły z inspekcji, sprawozdania z działalności[42]. Aktami zawierającymi niewątpliwie bogaty materiał źródłowy jest na pewno dokumentacja powstała w wyniku działalności Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, która w ciągu powojennego pięćdziesięciolecia miała decydujący wpływ na wszystkie sfery życia Polaków. Po likwidacji PZPR w zasobie Oddziału w Radzyniu Podlaskim znalazły się[43] akta całej organizacji partyjnej z terenu województwa bialskopodlaskiego z lat 1975-1990. Stanowi je przede wszystkim dokumentacja Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białej Podlaskiej, a także wytworzona przez terenowe organy partii (komitety miejskie, miejsko-gminne, gminne, komitety zakładowe oraz podstawowe organizacje partyjne). Wszystkie zespoły zawierające dokumentację wytworzoną przez poszczególne instancje PZPR są jeszcze w trakcie opracowania, aczkolwiek stopień uporządkowania akt KW PZPR w Białej Podlaskiej pozwala na ich udostępnianie badaczom[44]. Wśród materiałów archiwalnych przejętych z Archiwum Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białej Podlaskiej znajduje się również Zbiór fotografii, na który składa się ponad 700 odbitek pozytywowych oraz nie zewidencjonowany jeszcze zbiór ponad 800 plakatów i druków ulotnych. Poza wszystkimi wymienionymi wyżej zespołami materiały do swych badań odnajdą w APL Oddział w Radzyniu Podlaskim osoby zainteresowane przejawami działalności kredytowej[45] i bankowej[46] na terenie regionu bialskopodlaskiego i powiatu łukowskiego, a także funkcjonowania samorządu gospodarczego[47], spółdzielczego[48], zakładów gospodarczych[49] i przedsiębiorstw[50] na tym terenie w okresie międzywojennym, okupacji niemieckiej i pierwszych lat PRL. Biorąc to wszystko pod uwagę nie może dziwić fakt, że liczba korzystających z zasobu Oddziału AP w Radzyniu Podlaskim, a także ilość udostępnianych jednostek archiwalnych zwiększa się sukcesywnie[51]. Z obowiązującej ustawy archiwalnej, na którą już wielokrotnie powoływano się wyżej, wynika, że funkcjonowanie archiwum państwowego związane jest nie tylko z przechowywaniem, opracowywanie i udostępnianiem materiałów archiwalnych już znajdujących się w jego zasobie, ale również z nadzorem nad samym procesem aktotwórczym w instytucjach wytwarzających dokumentację archiwalnej kategorii A, przeznaczonej do wieczystego przechowywania[52]. Tym samym archiwiści państwowi, poprzez opracowywanie materiału aktowego, co od lat jest integralną częścią funkcjonowania archiwów państwowych, kształtują nie tylko źródła historyczne będące już w ich zasobie, ale także, wykonując powierzone funkcje w nadzorze archiwalnym, na tzw. przedpolu, wpływają na ich kształt w przyszłości, zanim zostaną one jeszcze uformowane ostatecznie, czyli pracują z dokumentacją w stadium, które historykowi jest zupełnie jeszcze nieznane. Nie przypadkowo w strukturze archiwów państwowych tak duży nacisk kładziony jest obecnie na nadzór archiwalny, który swoim znaczeniem zaczyna wyrastać ponad pozostałe zadania archiwum państwowego[53]. Poprzez kontrole, już nie tyle archiwów zakładowych, ale podmiotów archiwalnych, co znacznie poszerza zakres wykonywanych funkcji kontrolnych, archiwista państwowy jawi się swoistym demiurgiem procesu aktotwórczego i - jako łączący w sobie role zarówno historyka, jak i urzędnika administracji państwowej, potrafi skierować wytwórczość materiału archiwalnego, późniejszego źródła historycznego, w kierunku przez siebie wyznaczonym, miejmy nadzieję optymalnym dla usatysfakcjonowania tak różnych przecież odbiorców - administracji i nauki[54]. Na tym też polu, integrując w swym ręku cały cykl "życia" dokumentacji od kreacji po destrukcję, przejmuje część zadań nowoczesnego records menedżera, czyli zarządcy dokumentacji[55]. Ciągłość funkcjonowania administracji państwowej i samorządowej, w efekcie czego na szerszą skalę mogłyby wreszcie pojawić się w archiwach państwowych zespoły otwarte, dużo by w tym procesie ułatwiła. W tej chwili bowiem jedynym śladem nadzoru nad kreowanym poza murami AP przez państwowego archiwistę źródłem są informacje zawarte w protokołach z kontroli i lustracji archiwów zakładowych klasy 402 obowiązującego jednolitego wykazu akt archiwów państwowych[56]. W chwili obecnej wyraźnie rozróżnia się archiwa zakładowe instytucji państwowych i samorządowych, co jest uzasadnione odmiennością sytuacji prawnej tych dwóch typów podmiotów archiwalnych. Ustawa o samorządzie terytorialnym z dnia 8.03.1990 r., która świadczyć miała o odrodzeniu się idei samorządowej w Polsce, w obszarze archiwów stanowiła krok wstecz, gdyż w świetle ustawy archiwalnej instytucje samorządu terytorialnego nie mogły wejść w obszar działania archiwów państwowych i podlegać ich nadzorowi. Ich zasób traktowano zatem jako niepaństwowy, a pełnia odpowiedzialności za postępowanie zarówno z dokumentacją niearchiwalną, jak i materiałami archiwalnymi, ich kwalifikowaniem, brakowaniem i przechowywaniem spadła na samorząd. Nie zawsze też samorządy wywiązywały się z tego zadania należycie[57]. Sytuację unormowała dopiero Ustawa z dnia 24.07.1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej w związku z reformą ustrojową państwa[58], która włączyła archiwa samorządowe do państwowej sieci archiwalnej. Jest to o tyle istotne, że organa samorządowe stanowią ponad 70% ogółu instytucji wytwarzających materiały archiwalne na terenie działania Oddziału AP w Radzyniu Podlaskim, a w ich zasobie pozostaje około 650 mb. akt kat. A[59]. Pod nadzorem Archiwum znajduje się 81 samorządowych jednostek organizacyjnych szczebla powiatowego (3 starostwa) i gminnego (urzędy miejskie, gminne i urzędy stanu cywilnego), których wytwórczość aktowa związana jest z całą gamą kompetencji administracyjnych, gospodarczych, kulturalnych i społecznych. Ponadto nadzór radzyńskiego AP obejmuje 31 państwowych jednostek organizacyjnych, wśród których najważniejszymi wytwórcami akt są: Sądy Rejonowe w Białej Podlaskiej i Radzyniu Podlaskim, Prokuratury Rejonowe w Białej Podlaskiej, Parczewie i Radzyniu Podlaskim, Kuratorium Oświaty w Lublinie Delegatura w Białej Podlaskiej, Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków w Lublinie Delegatura w Białej Podlaskiej, Krajowe Biuro Wyborcze Delegatura w Białej Podlaskiej, Wojewódzki Urząd Statystyczny w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim, Zakłady Przemysłu Wełnianego "Biawena" w Białej Podlaskiej, Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w Radzyniu Podlaskim, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Oddział Regionalny w Radzyniu Podlaskim. W zasobach państwowych podmiotów archiwalnych znajduje się ponad 450 mb. dokumentacji, w tym jeszcze około 155 mb. materiałów archiwalnych podlegających przejęciu do archiwum państwowego[60]. Kształtowanie źródeł archiwalnych, czyli starania o ich stan zachowania, nadanie odpowiedniej postaci, oraz dostatecznego stopnia uporządkowania i opracowania przez archiwistów państwowych, odbywa się poprzez proces kontroli i lustracji przeprowadzanych w jednostkach organizacyjnych wytwarzających materiały archiwalne. Mają one na celu sprawdzenie stopnia wdrożenia i przestrzegania przepisów kancelaryjno-archiwalnych w kontrolowanych podmiotach archiwalnych, co oznacza zapoznanie się z prawidłowością formowania teczek i zgodnością ich zawartości z hasłami z wykazu akt, sprawdzenie opisów teczek pod kątem zgodności z instrukcją kancelaryjną, dokonanie oglądu akt w teczkach, sprawdzenie zgodności układu akt w teczkach ze spisem spraw oraz chronologicznego układu materiałów archiwalnych wewnątrz teczek. Ponadto kontrolujący sprawdza prawidłowość przekazywania, kompletność materiałów archiwalnych i sposób ich ewidencjonowania, analizuje zbiór dokumentacji pod kątem proweniencji, rodzaju, warunków przechowywania[61]. W ten sposób, poprzez ocenienie stosowania przepisów kancelaryjno-archiwalnych, stanu uporządkowania zbioru dokumentacji, a zwłaszcza materiałów archiwalnych, oraz warunków lokalowych w miejscu przechowywania akt własnych, odziedziczonych i zdeponowanych, archiwum państwowe wskazuje podmiotom archiwalnym kierunek, w którym należy kierować pracę z własną dokumentacją. W 2000 r. pracownicy Oddziału AP w Radzyniu Podlaskim wykonali 66 kontroli, udzielili około 70 konsultacji i wzięli udział w 1 likwidacji podmiotu archiwalnego[62] kształtując źródła historyczne, które w niedalekiej przyszłości staną się obiektami zainteresowań historyków. Podsumowując powyższe rozważania stwierdzić należy, że przy opracowywaniu historycznego tematu traktującego o regionie bialskopodlaskim nie sposób pominąć źródeł, które znajdują się w materiale aktowym przechowywanym w AP w Radzyniu Podlaskim. Na szczęście prawda ta jest coraz powszechniejsza, o czym świadczyć może także statystyka udostępniania materiałów archiwalnych w pracowni naukowej radzyńskiego Archiwum, z której z roku na rok korzysta coraz większa liczba osób. Materiałów do swych badań poszukują tu pracownicy naukowi i studenci Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Akademii Podlaskiej, Instytutu Wychowania Fizycznego w Białej Podlaskiej, Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku i innych uczelni wyższych. W większości przypadków reprezentują oni nauki historyczne, ale także prawo, administrację, bibliotekoznawstwo. Zasób Oddziału posłużył do zrealizowania ponad 200 prac magisterskich, doktoratów i opracowań monograficznych dotyczących sfer życia społeczno-politycznego, gospodarczego i kulturalnego Południowego Podlasia. Jednakże, aby zachęcić historyków do skierowania swych kroków ku radzyńskiemu Pałacowi Potockich, w którym mieści się Archiwum, dodam, że porównując już wykorzystywane przez naukowców materiały z całością przechowywanego zasobu stwierdzić można, iż na swych odkrywców ciągle czeka jeszcze grubo ponad 90% jednostek archiwalnych dotąd jeszcze nie udostępnianych, zawierających źródła do dziejów omawianego terenu.

Przypisy: 1) Wychodząc z założenia, że archiwa są niezbędnym elementem ciągłości administracyjnej, prawnej oraz żywą częścią składową historii T. Grygier nie waha się stwierdzić, że bez archiwów administracja jest sparaliżowana, prawo obumiera, a historia jest grobem - T. Grygier, Zagadnienia podziału wewnętrznego archiwistyki, "Archeion", t. LXVIII:1979, s. 178. 2) J. Riabinin, Lublin i Lubelskie w przededniu powstania styczniowego, Lublin 1925, s. 13. 3) Informator o zasobie, opr. J. Kuligowski i W. Więch-Tchórzewska, Archiwum Państwowe w Siedlcach, Siedlce 1999, s. 9. 4) Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim (dalej: APL O/R), Księga Nabytków z lat 1952-1984. 5) APL O/R, Archiwum zakładowe, sygn. 1, k. 2 - Statut Archiwum Państwowego w Lublinie wprowadzony Zarządzeniem NDAP z dnia 4.03.1991 r. (z późniejszymi zmianami). 6) Ibid., k. 68. 7) Wszystkie dane na dzień 31.12.2000 r. 8) Dz. P. K. W. Nr 9, t. 1, s. 227. 9) W powiecie bialskim akta wytworzone przed odzyskaniem niepodległości zachowały się w zespołach archiwalnych: Akt gmin Łomazy, Sidorki, Tuczna, Zabłocie. W powiecie łukowskim: Akta gminy Białobrzegi. W powiecie radzyńskim: Akta gminy Biała, Kąkolewnica, Milanów, Siemień, Suchowola, Tłuściec, Wohyń, Żerocin. 10) Archiwum Państwowe w Lublinie i jego oddziały w Chełmie, Kraśniku i Radzyniu Podlaskim. Przewodnik po zasobie, t. 1, Opr. F. Cieślak i M. Trojanowska, Lublin 1997, s. 280 i 189. 11) Ibidem. 12) Ibidem. 13) APL O/R, Kartoteka zespołów, karty zespołów nr 2, 20-22, 24-26, 28. 14) Ibid., s. 102 i 4-5. 15) APL O/R, Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego Akta miasta Białej Podlaskiej, Opr. A. Zawada, s. 5. 16) Por.: D. Magier, Starania pracowników bialskiego magistratu o odzyskanie archiwaliów miejskich po I wojnie światowej w świetle akt miasta Białej Podlaskiej, "Archiwista Polski" Nr 4/1997, s. 71-76. 17) Ibid., Akta miasta Białej Podlaskiej, sygn. 251-252. 18) Ibid., sygn. 230-233 19) Ibid., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego Akta miasta Kocka, Opr. A. Zawada, s. 8. 20) Ibidem. 21) Ibid., Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego Akta miasta Międzyrzeca Podlaskiego, Opr. T. Smoleńska-Wiekiłow, s. 9. 22) Materiały źródłowe zawarte w sprawozdaniach radzyńskiego starosty z 1946 r. zostały wykorzystane w cyklu; Radzyń Podlaski w rzeczywistości nowego ustroju - "Słowo Podlasia" 1997, nr 8, 13, 16, 21, 25, 28, 32. 23) APL O/R, Wstęp do inwentarza zespołu archiwalnego: Powiatowy Urząd Ziemski w Radzyniu Podlaski, Opr. S. Domijańska, s. 4-5. 24) APL O/R, Kartoteka zespołów, karta zespołu nr 82. 25) W Radzyniu przechowywane są akta tylko trzech gromad: Gąsiory, Sobole i Ulan Majorat. Dokumentacja pozostałych gromadzkich rad narodowych powiatu łukowskiego znajduje się w Archiwum Państwowym w Siedlcach. 26) APL O/R, Wstęp do inwentarza zespołu akt: Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Radzyniu Podlaskim, opr. D. Magier, s. 5. 27) Bocheński T., Gebert S., Nowa ustawa o radach narodowych, Warszawa 1959, s. 51-52. 28) Dz. U. Nr 38, poz. 173 (z późniejszymi zmianami). 29) Ibid., rozdz. I, art. 1. 30) APL O/R, Wstęp do inwentarza zespołu akt: Urząd Skarbowa w Białej Podlaskiej, opr. S. Domijańska, knlb. 31) Ibid., Wstęp do inwentarza zespołu akt: Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Białej Podlaskiej, opr. A. Petkowicz, s.4. 32) Por.: D. Magier, Opis morderczego napadu Niemców na Międzyrzec w dniu 16 listopada 1918 roku, "Rocznik Międzyrzecki, t. XXXI-XXXII, Międzyrzec Podlaski 2001, s. 185-191. 33) Por.: D. Magier, Art. 108 kk, "Słowo Podlasia" 1998, nr 34, s. XV. 34) APL O/R, Wstęp do inwentarzy zespołów archiwalnych: Akta notariuszy w miastach Konstantynowie, Łosicach, Międzyrzecu Podlaskim, Radzyniu Podlaskim i Sokołowie, opr. D. Magier, knlb. 35) Z Archiwum Państwowego w Lublinie przejęte zostaną akta z lat 1812-1920, zaś z Archiwum zakładowego Sądu Rejonowego w Białej Podlaskiej akta z lat 1921-1950. 36) APL O/R, Wstęp do inwentarza zespołu akt: Inspektorat Szkolny w Radzyniu Podlaskim, Opr. S. Domijańska, knlb. 37) Okólniki, komunikaty komisji Zjazdu Rad Szkolnych, zarządzenia i pisma okólne Rady Szkolnej Powiatowej w Łukowie z lat 1921-1935. Zachowały się 2 księgi protokołów z posiedzeń Rady Szkolnej z lat 1918-1930, ponadto protokoły z posiedzeń gminnych dozorów szkolnych oraz protokoły z ich lustracji, kwestionariusze członków dozorów gminnych, zwolnienia i nadania uprawnień nowo mianowanym nauczycielom oraz innym osobom działającym społecznie. Ciekawą grupę akt stanowi również korespondencja w sprawach zaopatrzenia szkół, przydziału lokali, organizacji i utrzymania szkół przez gminy oraz rozporządzenia Naczelnika Szkolnej Dyrekcji i inspektora szkolnego przesyłane do Męskiej Szkoły Początkowej w Parczewie. - Ibid., Wstęp do inwentarza zespołu akt: Rada Szkolna Powiatowa i Okręgowa w Łukowie, opr. S. Domijańska, knlb. 38) W tej grupie szczególnie ciekawe są systematycznie pisane kroniki, które dają szczegółowy obraz życia szkoły i kształcącej się tam młodzieży na przestrzeni lat dwudziestych XX wieku. - Ibid., Wstęp do inwentarza zespołu akt: Państwowe Seminarium Nauczycielskie w Leśnej Podlaskiej, opr. D. Nafalska, s. 8-9. 39) M.in. akta dotyczące zatargu z zakonem oo. Paulinów - Ibid., Państwowe Seminarium Nauczycielskie w Leśnej Podlaskiej, sygn. 103-104. 40) "Akta związków "SCh" dostarczają materiałów do badań nad rozwojem rolnictwa, życia kulturalnego na wsi, zdobywania wiedzy przez rolników" - Ibid., Wstęp do inwentarza zespołu akt: Powiatowe Zarządy Związku "Samopomocy Chłopskiej" w Białej Podlaskiej, Parczewie i Radzyniu Podlaskim, opr. S. Domijańska, knlb. 41) Znajdziemy tam materiały opisujące próby aktywowania terenu do działalności propartyjnej i propaństwowej na terenie województwa bialskopodlaskiego. Są to akta dotyczące wyborów do Sejmu PRL, rad narodowych, komitetów FJN, protokoły z posiedzeń Prezydium WK FJN oraz dokumentacja obrazująca pracę komitetów niższych szczebli. - Ibid., Wstęp do inwentarza zespołu akt: Wojewódzki Komitet Frontu Jedności Narodu w Białej Podlaskiej, opr. S. Domijańska, knlb. 42) Ibid., Wstęp do inwentarza zespołu akt: Liga Morska i Kolonialna Obwód w Łukowie, opr. S. Domijańska, knlb. 43) Przejmowanie akt po byłej PZPR rozpoczęto w czerwcu 1990 r. 44) Materiały KW PZPR zostały wytworzone w latach 1975-1990, toteż obowiązuje je jeszcze 30-letni okres ochronny. Dostępność materiałów archiwalnych przechowywanych w archiwach państwowych regulują następujące główne normatywy: - Ustawa z dn. 14.07.1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz. U. Nr 38, poz. 173 z późn. zm.; - Rozporządzenie Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z dn. 25. 07.1984 r. w sprawie wcześniejszego udostępniania materiałów archiwalnych (Dz. U. Nr 41, poz. 217; - Zarządzenie nr 7 NDAP z dn. 10.09.1993 r. w sprawie upoważnienia dyrektorów archiwów państwowych do wydawania decyzji o udostępnianiu materiałów archiwalnych cudzoziemcom; - Zarządzenie nr 4 NDAP z dn. 18.05.2000 r. w sprawie organizacji udostępniania materiałów archiwalnych w archiwach państwowych; - Zarządzenie nr 7 NDAP z dn. 26.06.2000 r. w sprawie upoważnienia dyrektorów archiwów państwowych do załatwiania wniosków o udostępnienie materiałów archiwalnych lub urzędowe poświadczenie treści dokumentów, składanych przez podmioty zagraniczne lub międzynarodowe; - Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dn. 13.12.2000 r. w sprawie określenia szczególnych wypadków i trybu wcześniejszego udostępniania materiałów archiwalnych (Dz. U. Nr 13, poz. 116 Por.: D. Grot, Regulacje prawne dotyczące udostępniania materiałów archiwalnych, "Archiwista Polski", nr 4 (20), s. 43-53. 45) Kasy Stefczyka z terenu powiatu łukowskiego (1909-1954), Kasy oszczędnościowo-pożyczkowe z powiatu bialskiego, łukowskiego, parczewskiego i radzyńskiego (1908-1950). 46) Narodowy Bank Polski Oddział w Białej Podlaskiej z lat 1951-1970; Bank Rolny w Białej Podlaskiej z lat 1950-1952. 47) Powiatowy Związek Kółek Rolniczych w Białej Podlaskiej, Parczewie, Radzyniu Podlaskim z lat 1957-1975; Wojewódzki Związek Kółek Rolniczych w Białej Podlaskiej z lat 1980-1989; Wojewódzki Związek Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych w Białej Podlaskiej z lat 1975-1989. 48) Spółdzielnie: mleczarskie, spożywcze, rolniczo-handlowe (zbiór szczątków zespołów) i księgarskie (zbiór szczątków zespołów) z okresu II RP, okupacji hitlerowskiej i lat czterdziestych Polski Ludowej. 49) Nadleśnictwo Państwowe w Parczewie z lat 1918-1948; Nadleśnictwa Państwowe Grabarka (1940-1944), Kijowiec (1921-1948), Radzyń Podlaski (1923-1946). 50) Eksportowe Zakłady Przetwórstwa Warzywnego Państwowego Przemysłu Terenowego "Terespol" w Terespolu z lat 1945-1992; Bialskie Zakłady Przemysłu Drzewnego w Białej Podlaskiej z lat 1944-1965; Międzyrzeckie Zakłady Mechanizacji Budownictwa "ZREMB" w Międzyrzecu Podlaskim z lat 1950-1989. 51) Por.: D. Magier, Kwerendy pracowników naukowych i studentów w Oddziale AP w Radzyniu Podlaskim w latach 1975-1997, "Archiwista Polski" Nr 3/1998, s. 56-64. 52) Art. 21 ust. 2 oraz art. 28 pkt. 4 Ustawy z dn. 14.07.1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach - Dz. U. Nr 38, poz. 173 z późn. zm. 53) Może o tym świadczyć chociażby Zarządzenie nr 8 NDAP z dn. 15.06.2000 r. w sprawie przeprowadzania przez archiwa państwowe kontroli postępowania z materiałami archiwalnymi wchodzącymi do państwowego zasobu archiwalnego. 54) Por.: T. Grygier, op. cit., s. 157 - "Archiwista jest stale pod naciskiem dwu przeciwstawnych niejako stanowisk: związany jest zadaniami naukowymi, a oprócz tego z zadaniami zarządzania i kierowania. Administracja i nauka, problemy sterowania zadaniami archiwalnymi oraz polityką oraz naukowe badania archiwalne są więc dla archiwisty wzajemnie przeciwstawiającymi się realiami". 55) Zagadnienie to poruszył prof. dr hab. K. Skupieński w referacie Od archiwariusza do zarządcy dokumentacji. Ewolucja zawodu archiwisty na przestrzeni wieków wygłoszonym na konferencji naukowej w Toruniu pt. "Kształcenie archiwistów w Polsce na tle porównawczym" w dniu 7 września 2001 roku. 56) Jednolity rzeczowy wykaz akt archiwów państwowych wprowadzony w Zarządzeniem nr 25 NDAP z dn. 8.12.1998 r. 57) D. Nałęcz, Archiwa samorządowe w polityce państwa, [w:] Archiwa Samorządowe. II Krajowe Sympozjum Archiwalne 28-29 IX 1999 r., Warszawa 1999, s. 11. 58) Dz. U. Nr 106, 668. 59) APL O/R, Sprawozdanie z wykonania prac archiwalnych w 2000 roku. 60) Ibidem. 61) Instrukcja w sprawie organizacji i sposobu przeprowadzania kontroli archiwalnych, Rozdz. II - Załącznik do Zarządzenia nr 8 NDAP z dn. 15.06.2000 r. 62) APL O/R, Sprawozdanie z wykonania prac archiwalnych w 2000 r.

Dariusz Magier

POWRÓT

© Dariusz Magier. Prawa autorskie zastrzeżone. Pierwodruk: Źródła do dziejów regionu bialskopodlaskiego przechowywane i kształtowane przez Oddział AP w Radzyniu Podlaskim, [w] Źródła do dziejów regionu, red. U. Głowacka-Maksymiuk i G. Welik, Siedlce 2002, s. 63-75..