Zofia Leszczyńska, Prokuratorzy i sędziowie lubelskich sądów wojskowych 1944-1955, wyd. Norbertinum, Lublin 2005, ss.385, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, t. 3, 2006, s. 414-416.
 
W latach przejmowania władzy w Polsce przez komunistów po tzw. „wyzwoleniu” prześladowaniu poddano dziesiątki tysięcy Polaków, których „winą” była wierność ideałom wolnej Rzeczypospolitej. Spośród nich ponad 6 tys. skazano na karę śmierci (większość została wykonana), a pozostali, po brutalnych śledztwach, długie lata spędzili w więzieniach lub obozach pracy. Proces zdobywania, a następnie „utrwalania władzy ludowej” ubierano w pozory prawa angażując doń aparat bezpieczeństwa oraz prokuraturę i sądownictwo wojskowe, które na mocy dekretu z 23 września 1944 r. (działającego z mocą wsteczną od 15 sierpnia tegoż roku) uzyskały prawo ścigania i orzekania w stosunku do osób cywilnych zaangażowanych w działalność niepodległościową, utrudnianie realizacji „reformy rolnej”, pod pozorem której dokonywano zaboru mienia prywatnego, posiadanie broni, sabotaż itp.
Książka Zofii Leszczyńskiej „Prokuratorzy i sędziowie lubelskich sądów wojskowych 1944-1955”[1] to kolejna[2] w ostatnich latach praca poświęcona komunistycznym zbrodniom na Ziemi Lubelskiej związanym z sowietyzacją Polski. Sądownictwo wojskowe, owa karykatura w systemie terroru komunistycznego, która w pełni zasłużyła sobie na miano „zbrodnie w majestacie prawa”, odegrało szczególną rolę w procesie fizycznej eksterminacji opozycji ideowej i politycznej w latach 1944-1956.
Geneza prokuratury i sądownictwa wojskowego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej sięga okresu tworzenia polskiej dywizji piechoty (1 Dywizja im. T. Kościuszki) w Związku Sowieckim. Na ziemiach „wyzwolonych” struktury wojskowego „wymiaru sprawiedliwości” zostały oficjalnie powołane we wrześniu 1944 r.: Naczelny Sąd Wojskowy i (podległy mu) Wojskowy Sąd Garnizonu Lubelskiego. Na początku 1945 r. Wojskowy Sąd Garnizonu Lubelskiego przemiano na Wojskowy Sąd Okręgu Lubelskiego, by w styczniu 1946 r. powołać Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie. Urząd prokuratorski umieszczano równolegle do struktury sądownictwa wojskowego.
Pierwsze procesy członków podziemia niepodległościowego przed sądem wojskowym odbyły się w październiku 1944 r. Wydawane tu wyroki były ostateczne i nie podlegały zaskarżeniu. Rozprawy odbywały się na Zamku Lubelskim w sali na pierwszym piętrze (w skrzydle z basztą), systematycznie, po kilka dziennie. Oskarżeni przez cały czas pilnowani byli przez żołnierzy pod bronią. Trybunał obradował w składzie trzech sędziów. Wyroki orzekające karę śmierci zatwierdzał Naczelny Dowódca WP gen. Michał Rola-Żymierski lub w jego zastępstwie gen. Karol Świerczewski, gen. Zygmunt Berling, gen. Leon Bukojemski, płk Włodzimierz Radziwanowicz. Karę śmierci przez rozstrzelanie wykonywano w podziemiach (nieistniejącego obecnie) budynku administracyjnego więzienia na Zamku. Nocą zwłoki przewożono do anonimowych mogił na cmentarzu przy ulicy Unickiej. W ten sposób lubelskie sądy wojskowe osądziły w latach 1944-1955 około 12 tys. osób z terenu województwa lubelskiego, z czego 515 skazano na karę śmierci (wykonano co najmniej 333). Doliczyć do tego należy rozprawy odbywające się w trybie doraźnym, podczas sesji wyjazdowych w teren, podczas których skazanych na śmierć rozstrzeliwano publicznie natychmiast po ogłoszeniu wyroku, a zwłoki wywożono w nieznane miejsca.
Praca Zofii Leszczyńskiej to alfabetyczny katalog (słownik biogramów?) 83 „zbrodniarzy w majestacie prawa” – prokuratorów (28) i sędziów (55) lubelskich struktur „wymiaru sprawiedliwości” Ludowego Wojska Polskiego w latach stalinizmu 1944-1955. W celu wydobycia nazwisk oprawców z rynsztoka historii autorka, wieloletnia opiekunka Działu Archiwum w Państwowym Muzeum na Majdanku, przeprowadziła kwerendę w aktach Wojskowego Sądu Rejonowego w Lublinie, przechowywanych w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie od roku 2003 na zasadzie użyczenia przez Archiwum Państwowe w Lublinie, oraz w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie: aktach osobowych wojskowych prokuratorów i sędziów, dokumentacji Wojskowego Sądu Garnizonu Lubelskiego i Wojskowego Sądu Okręgu Lubelskiego. Katalog poprzedzony jest „Wprowadzeniem” wyjaśniającym strukturę i metody działalności sądownictwa wojskowego oraz jego wkład w sowietyzację Polski i udział w zbrodniach stalinizmu. W „Bibliografii” prezentuje Autorka szeroki wybór opracowań, na których oparła swe ustalenia i które mogą stać się podstawą do dalszych badań nad zbrodniami komunistycznymi w Lubelskiem po drugiej wojnie światowej. Dorzućmy do nich dla uzupełnienia choćby prace Anny Grażyny Kister[3] i Ksawerego Jasiaka[4], książkę „Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość na Lubelszczyźnie w latach 1944-1947 w opracowaniach funkcjonariuszy MSW”[5] oraz nowe ustalenia Tomasza Rodziewicza[6] i Jarosława Kopińskiego[7].
Dzięki żmudnej kwerendzie archiwalnej Autorka dla ponad połowy (55) osób biorących udział w skazywaniu członków podziemia niepodległościowego w Lubelskiem sporządziła notatki biograficzne (różnej objętości), na które składają się: imię i nazwisko (pseudonim lub właściwe nazwisko, jeśli zostało zmienione, co dotyczy zwłaszcza osób pochodzenia żydowskiego), data i miejsce urodzenia, rodzaj ukończonych szkół, zarys kariery zawodowej. Wrażenie na czytelniku robi możliwość spojrzenia w twarze tych osób, gdyż Autorce udało się dotrzeć do fotografii 43 z nich. Bardzo istotnym elementem biogramów, który zainteresuje zwłaszcza rodziny ofiar stalinizmu w województwie lubelskim, są noty wymieniające oskarżanych, sądzonych i skazanych przez personae dramatis książki Z. Leszczyńskiej. Ponadto pracę wzbogaca aneks zawierający autentyczne wyroki wydane przez lubelskie sądy wojskowe oraz ich uzasadnienia (w tym wyroków śmierci), protokoły wykonania kary najwyższej, zawiadomienia o skazaniu, unieważnienia wyroków.
We wspomnianym już kontekście zainteresowania książką ze strony rodzin ofiar „zbrodni w majestacie prawa” w Lubelskiem szczególnie przydatny będzie indeks nazwisk obejmujący również nazwiska osób wymienianych w reprodukowanych w aneksie dokumentach archiwalnych.
„Prokuratorzy i sędziowie...” Z. Leszczyńskiej to doskonałe i jakże potrzebne wydawnictwo, które oddaje dziejową sprawiedliwość ofiarom sądowych mordów z okresu „zbrodni założycielskiej” komunizmu w Polsce, odziera z anonimowości, personifikuje sprawców i wskazuje, że odpowiedzialność przed historią powinna być jasnym wyznacznikiem historycznej polityki państwa. Jednoznaczny stosunek do przeszłości stanowi bowiem gwarant moralności we współczesnym (a tym samym i przyszłym) życiu społecznym.

Dariusz Magier
(Akademia Podlaska w Siedlcach,
Archiwum Państwowe w Lublinie)
PRZYPISY:

1. Z. Leszczyńska, Prokuratorzy i sędziowie lubelskich sądów wojskowych 1944-1955, Norbertinum, Lublin 2005.
2. Zob. choćby: K. Czubara, Bezpieka. Urząd Bezpieczeństwa na Zamojszczyźnie 1944-1947, Zamość 2003; Druga konspiracja niepodległościowa. Tajne organizacje młodzieży szkolnej Lublina i Lubelszczyzny w latach 1945-1956, opr. J. Ziółek, Lublin 2001; B. Dzięcioł, Wykazy nazwisk osób skazanych na karę śmierci przez sądy wojskowe w latach 1946-1955, Warszawa 2004; Z. Kiełboń, Z. Leszczyńska, Kobiety Lubelszczyzny represjonowane w latach 1944-1956, t. 1, Lublin 2002; Z. Leszczyńska, Procesy sądowe w latach 1944-1955 wobec członków organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie, [w] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce w latach 1944-1956, red. W. Kulesza i A. Rzepliński, Warszawa 2000; Cz. 2: Członkowie organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe (1944-1955), Lublin 2003; Represje wobec uczestników wydarzeń w Katedrze Lubelskiej w 1949 roku, opr. J. Ziułek i A. Przytuła, Lublin 1999.
3. A. G. Kister, Komenda Okręgu Lublin AK w 1944 roku (na podstawie akt sądowych Wojskowego Sądu Rejonowego w Lublinie), „Zeszyty Historyczne WiN”, nr 9/1996, s. 5-16; taż, Komenda Okręgu Lublin Armii Krajowej w 1944 roku, Warszawa 2000.
4. K. Jasiak, W majestacie „ludowego prawa”. Skazani przez „wymiar sprawiedliwości” w Łodzi w latach 1945-1956, „Kultura i Historia”, http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/
nr7/artykuly/jasiak_k.html, nr 7/07/2004.
5. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość na Lubelszczyźnie w latach 1944-1947 w opracowaniach funkcjonariuszy MSW, red. P. Mirski, J. Twardowski, Lublin 2002.
6. T. Rodziewicz, Metoda opracowania zespołu akt Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Lublinie 1946-1955, „Studia Archiwalne”, t. 1/2004, s. 171-197.
7. J. Kopiński, Rozpracowanie struktur konspiracyjnych AK-WiN na przykładzie działań operacyjnych WUBP w Lublinie w latach 1944-1956, [w] Wobec komunizmu. Materiały z sesji naukowej pt. „Lubelskie i południowe Podlasie wobec komunizmu 1918-1989”. Radzyń Podlaski 2 IX 2005, red. D. Magier, Radzyń Podlaski 2006, s. 137-207.
Dariusz Magier
POWRÓT
 
© Dariusz Magier. Prawa autorskie zastrzeżone.